53
əvvəlcə II Səfi adı ilə taxta çıxdı, lakin çox tezliklə o,
Şah Süleyman kimi tanındı. Onun hakimiyyəti
dövründə də İrəvan qonşuları tərəfindən təcavüzə
məruz qaldı. "Lakin hicri-qəməri tarixi ilə 1089-cu ildə
(miladi tarixi ilə 1679-cu ilin iyun ayının 4-də)
İrəvanda güclü zəlzələ baş verdi və şəhər yerlə-yeksan
oldu. Bundan sonra qala yenidən bərpa olundu və daha
da genişləndirildi".
1
Bu zəlzələdən öncə İrəvanda olmuş məşhur fran-
sız səyyahı J.Şardən öz "Səfərnamə"sində bu torpaqlar
haqqında ətraflı söhbət açmışdır. O, yazır: "İrəvan
böyük şəhərdir, çoxlu bağları olsa da, çirklidir. Burada
böyük binalar yoxdur. Ətrafı dağlıqdır. İki çayı var:
Biri Zəngi adlanan böyük çay, ikincisi kiçik Qırxbulaq
çayıdır. Zəngi çayı şəhərin kənarından axır, Qırxbulaq
isə şəhərin içindən keçir. Şəhər kənarında yerləşən
İrəvan qalası da şəhər hesab olunur. Qalanın əhalisi
müsəlmanlardan ibarətdir, amma burada ermənilərin
də dükanları var. Onlar gündüz dükana gəlib, alver
edir, gecə isə şəhərə qayıdırlar. Qalanı iki min silahlı
mühafizə edir. Bir neçə top daim döyüşə hazır
vəziyyətdə saxlanılır. İrəvan hakiminin evi qalada
Zəngi çayının axar-baxarlı yerindədir.
Burada bir “Narınc” qala da vardır. Orada da bö-
yük toplar qoyulub... İrəvanda ətrafına ağaclar əkilmiş
dördguşəli böyük bir meydan vardır. Həmin meydanda
cıdır yarışları keçirilir... Əyalətdə əkinçilik inkişaf
edib, burada hər cür ağac və bitki əkilir. İrəvanın
ətrafından axan çayda çoxlu balıq olur, ən çox isə forel
ovlanır".
2
1
Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan, səh.185
2
Etimadüs-səltənə. Mirat-ül Bildan. Doktor Hüseyn Nəvainin
redaktəsi ilə, I cild, səh.181
54
Şah Süleymanın yeddi oğlu var idi. Böyüyü
Hüseyn Mirzə idi. Şahın ölümündən sonra (hicri-
qəməri tarixi ilə 1006-cı ildə) əmirlər onu hakimiyyətə
gətirdilər. Saray əyanları onun qorxaq və cəsarətsiz
olmasından istifadə edib hakimiyyəti ələ almaq
istəyirdilər. Hüseyn Mirzənin dövründə Səfəvilər
sülaləsinin ömür kitabı qapandı və hicri-qəməri tarixi
ilə 1135-ci ildə əfqanlar İsfahanı işğal etdilər.
Əvvəlcə Mahmud Əfqan hakimiyyətə gəldi. Mü-
layim xarakterə malik olan bu adam bir sıra hadisələr
nəticəsində son dərəcə dəyişdi. O, təsəvvürəgəlməz
dərəcədə vəhşi cəza üsulları tətbiq etməyə başladı. İş o
yerə gəlib çatdı ki, vəziyyətdən çıxmaq üçün əfqan
ağsaqqalları çarə axtarmalı oldular. Onlar Mahmudun
öz göstərişi ilə zindana atılmış əmisi oğlu Əşrəfi
həbsdən azad edib, onun yerinə taxta oturtmaq qərarına
gəldilər. Beləliklə, Əşrəf Əbdüləziz oğlu hicri-qəməri
tarixi ilə 1137-ci ilin şaban ayında (miladi tarixi ilə
1725-ci ilin aprelində) İsfəhanda taxta çıxdı və onun
adına sikkə kəsildi. Bununla da qısa zamanda
hakimiyyət uğrunda mübarizə başa çatdı. Əşrəf sultan
qəsrinə sahib olan kimi Mahmud qətlə yetirildi.
Hicri-qəməri tarixi ilə 1139-cu ildə (miladi tarixi
ilə 1726-cı ildə) Osmanlı ordusu ilə Əşrəfin qoşunları
arasında döyüş baş verdi. Əşrəf məğlub olduğunu
görüb, qarşı tərəfə sülh təklif etdi. Həmin müqavilənin
şərtlərinə görə, Səfəvi dövlətinin əksər şəhərləri, o
cümlədən İrəvan Osmanlılara təhvil verilirdi.
1
Məhəmməd Kazım Mərvi bununla bağlı yazır:
"Mahmud Əfqan İsfahanda hakimiyyətə gələn kimi
Rum hökmdarı Sultan Əhməd paşalara göstəriş verdi
1
Dr. Məryəm Əmir Əhmədi. Tarix-e ectemai və siyasi-ye İran dər
əsr-e Səfəvi, səh.100
55
ki, İrəvan və Gürcüstandan Təbrizə, Bağdad ətrafından
Həmədana qədər bütün əraziləri işğal edib, hər şəhərə
hakim və amil təyin etsinlər. Növbəti ildən isə bu
şəhərlərin gəlir və məhsulları hesablansın".
1
İrəvan Nadir şah Əfşar dövründə
Hicri-qəməri 1135-ci ildə, yəni Mahmud Əfqan
İsfahana yaxınlaşdığı günlərdə dövlət adamları vəliəhd
Təhmasib Mirzəni atasına kömək üçün Qəzvinə gön-
dərdilər. O, ordu toplayıb əfqanlarla döyüşə girişməli
idi. Təhmasib Mirzə də əvvəlcə Qacarqəvanlu əyaləti-
nin hakimi Fətəli xanı sarayın səlahiyyətli nümayən-
dəsi və əmirlər əmiri təyin etdi. Bu zaman Nadirin
qəhrəmanlıqları barədə məlumat alan vəliəhd ona it-
tifaq təklif etdi. Nadir də onun yanına gələrək “Təh-
masibqulu xan” ləqəbini qəbul etdiyini bəyan etdi.
Təhmasibqulu xan hicri-qəməri tarixi ilə 1143-cü
ilin məhərrəm ayının birində öz qoşunu ilə Azərbay-
cana daxil olaraq Savucbulağı, Marağanı, Dehxarqanı
azad etdi. Məhərrəm ayının 27-də isə o, Təbrizə daxil
oldu və sonra İrəvanı mühasirəyə almağa yollandı.
Ancaq burada olarkən əfqanların Məşhədə hücum
etməsi xəbərini eşitdi. Buna görə də Osmanlılarla
məsələni yarımçıq qoyub, dərhal Təhmasibin Məşhəd-
də hakimlik edən 12 yaşlı oğlu Rzaqulu Mirzənin
köməyinə tələsdi.
2
Aləmaraye-Nadiri, səh.1050
56
Nadirin Şərqə yürüşündən
sonra Şah Təhmasib ona tam
arxayın olaraq özü 18 minlik
ordu ilə Səfəvilər dövlətinin
qərb torpaqlarının azadlığı
uğrunda mübarizəyə başladı.
O, hicri-qəməri tarixi ilə
1143-cü ilin cəmadiül-əvvəl
ayında İsfahandan Təbrizə
gəldi. Sonra İrəvana yönələ-
rək, şəhərin yaxınlığında Os-
manlılara ağır zərbə endirdi.
Təkcə bir döyüşdə osman-
lıların 9 minə yaxın döyüşçü-
sünü sıradan çıxarıb, İrəvanı
mühasirəyə aldı.
1
Məhəmməd Kazım Mərvi yazır: "Marağa və Təbriz
ətrafındakı məntəqələri mübarək qədəmləri ilə şərəflən-
dirən hökmdar arxada qalan qazilərin və igidlərin gəlib
onlara yetişməsi üçün çadır qurub bir neçə gün gözlə-
məyi əmr etdi. Bu zaman Təbriz, Marağa, Urmiyadan
başqa, Azərbaycanın İrəvan, Gəncə, Şirvan kimi şəhərləri
də Osmanlıların əlində idi. Buna görə də hökmdar əv-
vəlcə İrəvana gedib Çuxursəd əyalətini işğal altında sax-
layan Əli paşa Həkim oğlunu cəzalandırmaq, İrəvandakı
qalaları azad etmək, sonra digər Azərbaycan şəhərlərinə
yollanmaq fikrində idi.
...Səhəri gün padşah Əfrasiyaba bənzər əmirlərlə
birgə hərəkətə keçib, qalanın dövrəsinə yetişdi və ətrafı
seyr etməyə başladı. Qalanın möhkəmliyinə və
dözümlülüyünə söz ola bilməzdi. Qibleyi-aləmin kə-
1
Abbas İqbal Aştiyani. Tarix-e mofəssəl-e İran, səh.716
Dostları ilə paylaş: |