14
Almalıq, Otrardan keçərək Səmərqənd və Buxaraya
çatırdı. Buxarada yolun əsas hissəsi Mərv və
Gürgandan keçərək, Reyə gəlir, Reydən Qəzvinə,
Zəncana, Təbrizə, İrəvana doğru, İrəvandan isə ya
Trabzona, ya da Şamdakı limanlara qədər uzanırdı.
Köməkçi yol isə Səmərqənddən Xarəzmə, Xarəzmdən
Həştərxana, oradan isə Don sahillərinə və Azov
dənizinin limanlarına gəlib çatırdı.
1
Mərv hakiminin vəziri Məhəmməd Kazım Mərvi
yazır: "Bu bölgədə hündürlükdə və möhkəmlikdə tayı-
bərabəri olmayan iki qala vardır: Rum keçidində
İrəvan qalası, Türküstan keçidində Mərv qalası.
Bu sözləri ilə ifrata varan şair onların hər ikisini
tərənnüm edib, İrəvan qalasının yüksəkliyini birinci
yerdə qeyd edir:
Poladdan tökülmüş dağ kimi hasarı olan
Bu qalaya baxanda göz sulanır.
Onun dövrəsində səf-səf düzülmüş bürclər
Göy üzündəki ulduzlar kimi görünür.
Onun göyü əzən elə dişi var ki, (divarlardakı
çıxıntılar nəzərdə tutulur)
Bundan günəş, ay və planetlər qorxuya düşüb.
Onun hər uca və yüksək guşəsindən
Günəşin və ayın qübbəsi görünür.
Belə qalalara heç kəs tay göstərə bilməz
Bunlardan biri Mərv, o birisi İrəvan qalasıdır".
2
1
Bax: Abbas İqbal Aştiyani. Tarix-e Moğol, səh.569
2
Məhəmməd Kazım Mərvi. Aləmara-ye Nadiri. Doktor
Məhəmməd Əmin Reyahinin düzəlişi ilə, II cild, səh.210 və 613
15
İrəvan qalası
İrəvan qalası memarlıq baxımından da Şərqin
türk məntəqələrinin mühüm mədəniyyət abidələrindən
hesab olunur. Qalanın 50-60 bürcü olmuşdur. XVIII
əsrin nadir və qiymətli incilərindən olan Xan sarayı və
Göy məscid kimi bu qala da səyyahları həmişə heyrətə
salmışdır. Qaladan əlavə, burada 7 məscid, 2-3 mərtə-
bəli evlər, kişi və qadın hamamları, xeyli sayda kar-
vansaralar və digər abidələr olub. İrəvanın Gürcü,
Culfa, Sərdar, Tağlı, Sulu, Susuz, Hacəli karvansara-
larının hər birində onlarla dükan fəaliyyət göstərirmiş.
1
Bostan meyvələri ilə dolu
Bazarı, yeməkxanası, ticarət sıraları var idi.
Hamı gözüaçıq və xoşagələn təb əhli idi,
Hamı xaliqin lövhəsindəki yazıya bənzəyirdi
1
Bax: Ə.Ələkbərli.
Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. “Sabah”,
Bakı, 1994, səh.186
16
Hamı tədbirli idi.
Qüdrətli yaradanın baş nüsxəsinə bənzəyirdi.
Hamı Evkilidin çəkdiyi rəsm kimi xoşa gəlirdi.
Hamı ürəkaçan savad sahibi idi.
Dükan və qapalı bazarda xətir-hörmət
tuturdular.
Evlərdə əziz qonaq kimi “xoş gəldin” deyir və xoş
üz göstərirdilər.
Çaharbazar sanki Səfahan (klassik musiqinin
melodiyası) səsidi.
Hər tərəf hind və Turan,
Nəfis Rum və İran malları ilə dolu idi.
Ürəklə və canla satılan malları alırdılar,
Çünki yaxşı mallar ucuz satılırdı.
(Qüdsi)
İrəvan qalası haqqında söhbət açan bir çox səyyahlar
və tədqiqatçılar buranın yer adlarını da qeyd etmişlər:
Məhəllələr: Şiləçi, Sabunçu, Boyaqçı, Toxmaq, Da-
nabaşı, Dəmirbulaq, Bağçalar, Yoncalıq, Burəkçi və s.
Karvansaralar: Gərni, Culfa, Sərdar, Tağlı,
Sulu, Susuz, Hac Əli və s.
Bulaqlar: Dəmirbulaq, Qırxbulaq, Dolmabulaq,
Sərdar bulağı və s.
Çaylar: Gedər çay, Qırxbulaq, Zəngiçay və s.
Bağlar: Dərə bağı, Dəmirbulaq, Dərəkənd, Şəhər,
Abbas bağı və s.
Meydanlar: Məscid meydanı, Zalxan meydanı,
Fəhlə meydanı, Böyük meydan, Şəhər meydanı və s.
17
Məscidlər: Göy məscid, Qala məscidi, Hacıbə-
yim məscidi, Zalxan məscidi, Günlüklü məscid,
Günbəzli məscid, Şəhər məscidi, Noruzəli məscidi.
1
Məhəllələri cananla vüsal küçəsi tək
Pərişan könülləri şad eyləyir.
Hər küçənin xoşüzlülüyü
Onu ürəkaçan xiyabana çevirir.
Şəhərin hər qədim küçəsi
Nəim bağının təmizliyindən nişan verir.
Camalı ilə qəlb ovsunlayan bu şəhər
Bir baxışla candan yüz qəmi çıxarır.
O zaman ki, gül öz hüsnünü göstərir
Onun üzü xəzanın bəd yelini gömür.
(Qüdsi)
Azərbaycan türklərinə məxsus İrəvanda Xan məscidi
Göy məscid
İrəvan Sərdar xan sarayı Zəngi çayı sahilində
Xan bağı
1
Bax: Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. Bakı,
“Sabah”, 1994, səh.186
18
Ad
İrəvan - Rəvan - Erivan adlanan bu şəhər Ermənis-
tan sovetləşdikdən sonra “Yerevan” adlandırılmışdır.
1
Əziz Ələkbərli isə yazır ki, hal-hazırda Ermə-
nistanın paytaxtı olan şəhər 1930-cu ilə qədər İrəvan,
Erivan, bəzi mənbələrdə isə Erəvan adlandırılmışdır.
2
Tarixi keçmiş
Bartoldun yazdığına görə, "İrəvanın əsası hicri
tarixinin başlanğıcında qoyulsa da, həmin təqvim üzrə
IX əsrə qədər o, kiçik bir kənd olub. Qeyd edilən
tarixdən sonrakı əsrdə İrəvan şəhərə çevrilmişdir".
3
"Miladi tarixi ilə 661-ci ildə İrəvanın əsası
qoyulmuşdur".
4
Ə.Ələkbərli yazır: "İrəvan şəhəri müxtəlif dövrlər-
də Sasani sülaləsinin, Ərəb xilafətinin, Qaraqoyunlu-
ların, Ağqoyunluların və Səfəvilərin ərazisinə daxil idi.
Xüsusilə də Səfəvilər dövründə İrəvan Şah İsmayıl
Xətainin diqqət mərkəzində olmuşdur. O öz sərdarla-
rından birini - Rəvanqulu xanı həmin məntəqənin
hakimi təyin etmiş və ona şəhərin abadlaşdırılmasına
diqqət yetirməyi tapşırmışdı.
5
İrəvan adlandırılan bu
yer o zamana qədər də mədəniyyət mərkəzi olmuşdur.
1
“Həmşəhri” qəzeti, sayı 107, 20.3.1374
2
Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. Bakı, “Sabah”,
1994, səh.186
3
Əli Pursəfər. Hokumətha-ye məhəlli-ye Qəfqaz dər əsr-e Qacar,
səh.89
4
Etimadüs-səltənə. Sədr ət-təvarix. Məhəmməd Müşirinin
tərtibatında, səh.153
5
Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. Bakı, “Sabah”,
1994
Dostları ilə paylaş: |