_______________
Milli Kitabxana
________________
3
Bu əsər "Nizami Gəncəvi. İskəndərnamə " (Bakı, Yazıçı, 1982) kitabı
əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır
Tərcümə edəni:
Mikayıl Rzaquluzadə
İzahların müəllifı:
Əkrəm Cəfər
Ön sözün müəllifı:
Zümrüd Quluzadə
Elmi redaktor:
Xəlil Yusifli
894.36F1 - dc 21 AZE
Nizami Gəncəvi. İskəndərnamə. İqbalnamə. Bakı, "Lider nəşriyyat", 2004,
256 səh.
"İqbalnamə" əsəri Nizami Gəncəvi yaradıcılığının ən
yüksək zirvəsi və Şərq
poeziyasının ən parlaq incisi hesab olunan "İskəndərnamə"nin ikinci hissəsidir. İskəndərin
kamil insan, alim və ağıllı, müdrik bir filosof kimi təsvir olunduğu bu hissədə Nizami
ictimai, fəlsəfi düşüncələrə üstünlük vermiş, insan ağlının təntənəsindən bəhs etmiş, elecə
də insan və təbiət, yaradılış və dünya, həyat və ölüm, elm və din kimi məsələlərlə bağlı
dövrün ən qabaqcıl görüşlərini əks etdirmişdir.
"İqbalnamə" "Şərəfnamə" ilə bir yerdə bütöv əzəmətli əsər olan "İskəndəmamə"nin
bir-biri ilə sıx bağlı iki budağıdır.
ISBN 9952-417-02-9
© "LİDER NƏŞRİYYAT", 2004.
_______________
Milli Kitabxana
________________
5
KAMİLLİK ZİRVƏSİ
Dünya mədəniyyət tarixinin zənginliyi sonsuz bir ümmanı xatırladır.
Bu sonsuz ümman insan zəkasının
bəhrəsi olan nadir elm, fəlsəfə və sənət
inciləri ilə dolu zəngin xəzinədir. İnsanlığın dərin ehtiram və məhəbbətlə
qoruyub saxladığı və yaşatdığı bu mənəvi mədəniyyət xəzinəsində orta
əsr Azərbaycan fəlsəfı poeziyasının ən görkəmli nümayəndəsi, Şərqi və
Qərbi əsrlər boyu məftun etmiş Nizami Gəncəvinin insanpərvər
yaradıcılığı xüsusi yer tutur.
Fəlsəfənin müxtəlif müddəalarını fövqəladə gözəl ədəbi formalarda
ifadə etməkdə Şərq mədəniyyətinin bəşəriyyət qarşısında
böyük xidməti
var. Dahi İbn Sina Aristotelin "Poetika" əsərinə yazdığı şərhdə yunan
mədəniyyətindən fərqli olaraq Şərq üçün mahiyyətcə insani olan fəlsəfı
poeziyanın səciyyəviliyindən bəhs edir. Bu poeziyanın yüksək inkişaf
zirvələrinə çatması Şərq mədəniyyətinin çiçəklənmə dövrünə - orta əsr
Şərq intibahı dövrünə düşür. Nizami də daxil olmaqla bu dövrün dahi
alim, mütəfəkkir və sənətkarları öz yaradıcılıqlarını yüksək kamala
yetmiş, nəcib əxlaqi sifətlər, əql və gözəllik daşıyıcısı İnsana həsr
etmişlər. "İqbalnamə"nin də əsas qəhrəmanı adı böyük hərflə yazılan
İnsan obrazıdır. Bəlkə məhz buna görə Nizami belə bir qəhrəmanı
sərkərdə, hökmdar və elm havadarı kimi şöhrət tapmış Makedoniyalı
İskəndərin surətində verir. Poemanın əsas məqsədi isə insanın
səadətinə
xidmət, bu səadəti təminetmə yollarını arayıb tapmaqdır.
"İqbalnamə"də bir-biri ilə üzvi surətdə bağlı üç istiqamət, üç məqsəd
izlənir: İnsan ağlının, zəkasının və bununla əlaqədar elmin, fəlsəfənin
tərənnümü və təbliği; insanın yüksək əxlaqi keyfiyyətlərinin tərənnümü
və təbliği;
insan xoşbəxtliyini təmin edən, zülmə və bədxahlığa son qoyan
ədalətin, azad, bərabər və dost insanların cəmiyyətinin tərənnümü və
təbliği.
Nizami "Xəmsə"sinin özəyini təşkil edən bu üç ayrılmaz xətt
"İqbalnamə"də özünün ən yüksək fəlsəfi-bədii ifadəsini tapır və
poemanın müxtəlif hekayələrinin əsas məzmununu təşkil edir.
_______________
Milli Kitabxana
________________
6
Böyük mütəfəkkirin dünyagörüşünü heç cür dövrün hakim ortodoksal
dini dünyagörüşü çərçivəsilə məhdudlaşdıra bilmərik. Filosof şair dinlə
əlaqədar məsələləri islam
ruhaniləri mövqeyindən yox, ruhanilər
tərəfindən çox vaxt kafir damğası vurulmuş məşhur Şərq fılosofları
Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar mövqeyindən işıqlandırır.
"İqbalnamə" XII əsrdə yazılıb və bu dövrdə yazılan bütün başqa
əsərlər kimi o da bir sıra ithaflarla - Allahın, peyğəmbərin, dövrün
hökmdarlarının şəninə yazılmış mədhiyyələrlə başlayır. Lakin Nizaminin
ənənə üzrə yazdığı mədhiyyələri hər şeydən əvvəl
böyük mütəfəkkirin
humanizmi və özünəməxsus bir səciyyə daşıyan rasionalizmi ilə fərqlənir.
Məsələn, minacat (Allahı mədh) əslində ağlın mədhinə çevrilir:
Ağıl bir yerdə ki, xəzinə tapar
Allahın adını eyləyər açar,
Allah ağıllıya nəvazişkardır,
Ağılsızlara da əlacı vardır.
Şairin dövründə hökm sürən mürtəce ruhanilərin kor-koranə inamı
ağla qarşı qoyaraq, elmi, fəlsəfəni və xüsusən məntiqi küfrlə
eyniləşdirmələrini və bu yolun yolçularını amansız təqib etmələrini
nəzərə alsaq, ağlı və elmi bu şəkildə tərənnüm edən Nizaminin bir
vətəndaş kimi qorxmazlığı, mərdliyi daha
çox çarpar və onun orta əsr
şəraitində təbliğ etdiyi rasionalizmin əhəmiyyətini müasirlərimiz daha
düzgün qiymətləndirə bilərlər.
Nizami yaradıcılığı yüksək inkişaf pilləsinə qalxmış orta əsr Şərq və
Azərbaycan mədəni intibahının məhsulu idi. Lakin nəzərə almalıyıq ki,
bu İntibah kəskin, amansız siyasi və ideoloji mübarizədə qələbə çalır,
onun nümayəndələri isə çox vaxt canlanndan belə keçərək əqidələrini
müdafıə və təbliğ edirdilər. Yeri gəlmişkən, poemanın girişində şaha
ithafa nəzər salaq. Şair şahla öz bərabəri kimi danışır, şaha özünü necə
aparmaq barədə məsləhət verir. Burada şahlara
nəinki itaət görünmür,
əksinə, onlar tənqid atəşinə tutulur:
Boşdur çox şahların ancaq başlan, ...
Zəlitək qan sorub ləzzət alarlar.