Microsoft Word isk?ND?Rnam?-S?R?Fnam?-nizami doc

                                                                                                            

11

Çəkdim hər qapıda ayrıca əmək.  

Üç qapı ya bu üç inciylə yenə  

Tökərəm dünyaya ağır xəzinə. 

  

---

                                                                                                            

12

Burada  qapı  (dər)  ərəbcə  "bab"ın  (qapı,  fəsil)  tərcüməsidir.  Bəzi  ədəbi 

mənbələrdə  əsərin  ikinci  hissəsinə  "Xirədnamə"  (əql,  hikmət  kitabı)  adı  da 

verildiyinə  təsadüf  edirik  (Məsələn,  1852-ci  il  "Biblioteka  İndika" 

silsiləsindən çap olunan ikinci hissə məhz belə adlandırılmışdır). 

Bu mübhəm məsələnin dəqiq həlli üçün əlimizdə olan faktlar heç də kafi 

deyildir. Ona görə də hər cür fərziyyədən imtina etməyə məcburuq. Hər halda 

əsərin bu gün əlimizdə olan mətnində İskəndər surəti fateh, hakim, fəlsəfə və

imanla  qarışıq  din  carcısı  kimi  öz  səciyyəsini  tapmışdır.  Yaxın  Şərq,  o 

cümlədən  Azərbaycan  ədəbiyyatında  geniş  yayılmış  janr  ənənələrinə  riayət 

edərək,  Nizami  əsərin  baş  qəhrəmanı  olan  İskəndəri  anadan  olduğu  gündən 

təsvirə  başlayır.  Məlumdur  ki,  İskəndərin  milli  mənşəyi  barədə  iki  rəvayət 

var. 

Bu adi rəvayətlərin birində İskəndərin sadəcə bir tərki-dünya oğlu olması

və  Makedoniya  hakimi  Feyləqus  (Filipp)  tərəfindən  oğulluğa  götürülməsi, 

digərində isə onun İran şahı Daranın oğlu olması təsdiq edilir. Nizami hər iki 

rəvayət haqqında məlumat verir, lakin o təsdiq edir ki, İskəndər Feyləqusun 

oğludur. 

Beləliklə,  İskəndərin  İran  taxtının  varisi  olması  məqsədilə  quraşdırılan 

rəvayəti  Azərbaycan  şairi  rədd  edir.  Əslində  Nizami  İskəndərin  rumlu 

olduğunu  tarixi  həqiqətə  sadiq  qalmaq  naminə  təsvir  edir;  İskəndər 

Nizaminin sevdiyi, onun arzu və amallarını ifadə edən bir bədii surət, ədəbi 

qəhrəmandır. 

Bütün  yaradıcılığı  boyu  onu  daim  düşündürmüş  ictimai  həyat 

həqiqətlərini  aramış  olan  böyük  mütəfəkkir  şair  insan  və  cəmiyyət 

münasibətlərini öz fəlsəfi konsepsiyası əsasında aydınlaşdırmağa cəhd etmiş, 

bu  ictimai  problemlərlə  bağlı  olan  suallara  isə  İskəndər  vasitəsilə  cavab 

tapmaq istəmişdir. 

Hələ  ilk  iri  həcmli  əsəri  olan  "Sirlər  xəzinəsi"ndən  başlayaraq,  Nizami 

feodal  cəmiyyətində  müşahidə  etdiyi  ictimai  və  mənəvi  nöqsanları  ifşa 

edərək,  onları  hansı  yollarla  aradan  qaldırmaq  mümkün  olacağı  haqqında 

düşünmüşdür. Dövrünə görədir ki, Nİzami həmişə öz əsərlərinin bədii qüdrəti 

və  ideya  məzmunu  ilə  feodal  hakimlərə  təsir  göstərmək  və  onları  ədalətə

çağırmaq,  bir  sözlə,  onları  "yaxşılaşdırmaq"  istəmişdir.  "Xosrov  və  Şirin", 

"Yeddi  gözəl'  poemalarında  da  ideya  istiqamətinin  məhz  bu  hədəfə

yönəldiyini biz asanlıqla görür və duyuruq. 

  

---

                                                                                                            

13

Bu baxımdan İskəndər bir müsbət qəhrəman kimi şairin yaratdığı bu tipli 

surətlərdən çox yuxarıda durur. Nizami bir fateh olan qəhrəmanının müsbət 

cəhətlərini daha bariz şəkildə verməyə çalışmışdır. 

Əsərin  "Şərəfnamə"  hissəsində  görürük  ki,  İskəndərin  müharibələr 

aparmaqda  məqsədi  hər  yerdə  ədaləti  bərpa  etməklə  yanaşı,  bu  ölkələrdə

yayılmış  biliklərə  sahib  olmaqdır.  Məsələn,  İran  şahənşahlığı  məğlubiyyətə

uğrayandan  sonra  İskəndər  atəşpərəstlərin  hikmətlə  dolu  kitablarını  yunan 

dilinə  çevirməyə  fərman  verir.  İskəndəri  biz  bu  yürüşlər  ərzində  həmişə

məşhur  yunan  alimləri  arasında  görürük.  O,  Dərbənd  qalasını  yolkəsən 

quldurlardan xilas etdikdən sonra Dağıstanda yerləşən, vaxtilə İran şahlarının 

yay  istirahət  sarayı  olan  Sərir  qalasına  gedir,  Keyxosrovun  məqbərəsinin 

sirlərini öyrənmək istəyir. 

Doğrudur,  Makedoniyalı  İskəndər  haqqında  yaranmış  tarixi  və  əsatiri 

mənbələrdə (məsələn, yəhudi dilində olan romanda) onu qədim padşahlardan 

olan  Altinüsün  məqbərəsində  görürük. Nizami  İskəndəri  o  vaxtkı  oxuculara 

daha yaxın və tanış olan Keyxosrov məqbərəsinə getməyə məcbur edir. Şair 

öz qəhrəmanına bilici Bəlinasın diliylə başa salır ki, dünyada taxt-tac, şöhrət 

və  dövlət  hamısı  müvəqqətidir,  yaxşı  ad  isə  daimidir.  İnsan  çalışmalıdır  ki, 

özündən  sonra  yaxşı  ad  qoyub  getsin,  buna  isə  ancaq  yaxşı  əməllərlə  nail 

olmaq mümkündür. Padşahlar taxtına gəlincə: 

Faydasız olan bu taxt nəyə gərək?  

Üstündə başqası ömür sürəcək  

Faydasız bu taxta uyma, saxtadır,  

Yerimiz taxt deyil, quru taxtadır.  

Bu qızıl baxt deyil, versəniz fikir,  

Ayağa vurulmuş ağır kündədir.  

Bir taxt ki əbədi yer deyil sana,  

Onu ta dirisən parçalasana! 

Bu  beytler  şairin  bütün  ömrü  boyu  inam  bəslədiyi  "ədalətli  şah",  "ideal 

hökmdar" konsepsiyasında dönüş əmələ gəldiyinə dəlalət edir, 

Humanist  sənətkar  tədricən  "ədalətli"  hakimlərin  də  bəşər  cəmiyyətinə

insanların  həmişə  arzulamış  olduğu  səadəti  gətirə  biləcəyi  fikrindən  əl 

çekməyə  başlayır  və  əsərin  ikinci  hissəsini  təşkil  edən  "İqbalnamə"də

İskəndəri azad cəmiyyət münasibətlərinin hökm sürdüyü xoşbəxtlər ölkəsinə

gətirir və bununla da təsdiq edir ki, bəşər 

  

---

                                                                                                            

14

cəmiyyətinin  səadət  dolu  gələcəyi  ədalətli  şah  konsepsiyası  ilə  deyil,  ancaq 

maddi və mənəvi azadlıq ideyaları ilə bağlıdır. 

Şairin  bu  "sosial  utopiyası",  onun  təsvir  etdiyi  azad  cəmiyyət  haqqında 

görüşləri o zamankı dünya ədəbiyyatında misilsiz bir hadisə idi. 

"İskəndərnamə" əsərində şairin yüksək vətənpərvərlik hissləri də öz əksini 

tapmışdır. Bu vətənpərvərlik ideyalarının ən bariz təmsilçisi şairin dərin sevgi 

duyğuları  ilə  yaratdığı  Bərdə  hakimi  Nüşabə  surətidir.  Nüşabə  "Xosrov  və

Şirin"  poemasında  rast  gəldiyimiz  Məhinbanu  surətinin  davamıdır.  Maraqlı

burasıdır ki, Nizami İskəndəri öz doğma yurdu Azərbaycana gətirmək üçün 

bilərəkdən tarixi anaxronizmə yol verir. 

Bərdə  hakimi  Nüşabə  eyni  zamanda  şairin  "ədalətli  hökmdar"  haqqında 

görüşlərinin  də  ifadəçisidir.  Nüşabənin  rnüdrik  bir  hakim  olmasını  eşidən 

fateh  özü  adi  elçi  sifətilə  Bərdə  hakiminin  sarayına  gedir.  Lakin  İskəndərin 

adi  elçi  qayda-qanunları  xilafına  etdiyi  hərəkətlər  Nüşabənin  nəzərindən 

yayınmır. Onu artıq tanımışlar. İskəndərin fütuhatının şöhrətini eşitmiş olan 

ağıllı  qadın  onun  rəsmini  öz  xəzinəsində  saxlayırdı.  Amansız  fateh  insan 

əqlinin gücü qarşısında aciz qalır və Nüşabənin ölkəsi fəth olunmur. 

Nüşabə  İskəndərin  qarşısında  süfrə  açır  və  onu  cavahiratla  doldurur. 

İskəndər  əlbəttə  anlayır  ki,  var-dövlət  uğrunda  çalışmaq  faydasız  işdir.  O 

deyir: 

Sənin xonçandakı bu daş-qaş daşır,  

Bu danlaq, bu töhmət kimə yaraşır?  

Süfrəyə cavahir saçmaq nə gərək?!  

Gövhərdən qaçmağı mənə öyrətmək?!  

Eşq olsun bu fikri sağlam qadına,  

Mərdliyin yolunu öyrədir mana.  

Ey uzaqgörən qız, gəl məni dinlə,  

Qızıl sikkəsini nəsihətinlə;  

Ataram bir kərə torpaqlara mən,  

Qızıla torpaqdır təbii mədən. 

Nizamimn  vətənpərvərlik  duyğularını  doğma  Azərbaycanın  təbiət 

lövhələrinin  təsvirində,  xüsusilə  Bərdəyə  həsr  olunmuş  parçada  hiss  edirik, 

Şair  qeyd  edir  ki,  Bərdə  vaxtilə  qədim  mədəniyyət  və  elm  ocağı  olmuş,  öz 

təbiətinin  gözəllikləri  ilə  bütün  Yaxın  Şərqdə  tanınmışdır.  Həmin  hissləri  o 

öz  doğma  diyarı  olan  qədim  Gəncə  haqqında  da  söyləyir,  özünün  qırılmaz 

tellərlə Gəncəyə bağlılığını bildirir. Nizami bö- 

  

---