Microsoft Word jurnal k&bN2 27
Yüklə 48,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Şəfəq İSLAMOVA AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun kitabxana müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
ŞƏBƏKƏSİ BÖYÜK VƏTƏN MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ
1941-ci il iyun ayının 22-də faşist Almaniyasının keçmiş Sovet İttifaqına hücumu bütün sahələrdə olduğu kimi ölkə əhalisinin mədəni həyatını pozdu, o cümlədən, kitabxana işinin də inkişafına mane oldu. Azərbaycanda da bütün işlər müharibənin tələblərinə uyğun qurulmağa başladı, bütün qüvvələr qələbə naminə xalqın mənəvi cəhətdən səfərbər edilməsinə yönəldi. Müharibə illərində kitabxanaları qoruyub saxlamaq və əhaliyə kitabxana xidmətinin təşkilini davam etdirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilməyə başladı. Baxmayaraq ki, minlərlə maarif işçiləri cəbhəyə göndərildi, lakin iş dayandırılmadı. Müharibənin ilk günlərindən geniş təbliğat məntəqələrinə çevrilən kitabxanalar öz işlərini “hər şey cəbhə üçün!”, “hər şey qələbə üçün!” şüarı əsasında qurur, vətənpərvərlik aşılayan əsərləri təbliğ edirdilər. Mədəni-maarif müəssisələrinin ən mühüm sahələrindən biri olan kitabxanalar müharibənin ilk günlərindən başlayaraq cəbhənin və arxanın hərbi əsaslar üzərində yenidən qurulması vəzifələri əsasında təbliğat-təşviqat işində hökumətin dayaq bazası kimi xidmət etməyə başladılar. Kitabxanalar Müdafiə Komitəsinin əmr və göstərişlərini geniş surətdə təbliğ edir və onların yerinə yetirilməsi uğrunda mübarizə aparırdılar. Müharibənin ilk günlərindən Azərbaycan Maarif Komissarlığının göstərişi ilə SSRİ EA Azərbaycan filialının Mərkəzi Elmi Kitabxanasında “Müharibə dövründə kitabxanaların vəzifələrinə həsr edilmiş Metodik müşavirə keçirilmişdir. Bu metodik müşavirədə kitabxanaların qarşısında duran vəzifələr izah edilməklə bərabər, görüləcək işlər haqqında konkret göstərişlər verilmiş, kitabxana işinin yeni şəraitlə əlaqədar olaraq mühüm problemləri müəyyənləşdirilmişdir”. SSRİ EA Azərbaycan filialının kitabxana şəbəkəsinin əsas vəzifəsi bölmə və institutların elmi-tədqiqat ehtiyaclarını ödəmək işinə xidmət etmək idi. Müharibə illərində Azərbaycan alimləri akademik Y.H.Məmmədəliyevin başçılığı ilə neft-kimya elmində böyük hadisə olan oktanlı aviasiya yanacağı almağa nail olmuşdular. Tank əleyhinə yandırıcı, qarışıq və başqa partlayıcı maddələr istehsal edilir, hərbi texnika üçün sürtkü yağlarının istehsal texnologiyası hazırlanır, yeni neft yataqları kəşf edilirdi. Kitabxanalar müharibə illərindəki hər cür çətinliklərə baxmayaraq öz fondlarını yeni ədəbiyyatla zənginləşdirmək, onlarda olmayan nadir kitabları əldə etmək sahəsində xeyli işlər görmüşlər. II Dünya Müharibəsi illərində Mərkəzi Elmi Kitabxananın fonduna ədəbiyyat aşağıdakı yollarla komplektləşdirilirdi: 1) Azərbaycan Respublikasının ərazisində çıxan ədəbiyyatın Kitab Palatası tərəfindən məcburi nüsxələrinin alınması; 2) Azərbaycanın kitab mağazalarından, “Akademkitab”dan yeni ədəbiyyatın alınması; 3) Kitab mübadiləsi yolu ilə; 4) Dövri nəşrlərə abunə yolu ilə. Kitabxanaların komplektləşdirilməsi, demək olar ki, çox çətin şəraitdə aparılırdı. Belə ki, yeni nəşrlər kitab mağazalarına az daxil olurdu. Əsas etibarilə bukinist mağazalarında olan ədəbiyyatı əldə etmək olurdu. 1941-ci ildə Mərkəzi Elmi Kitabxana fondunun darısqal, yarıtmaz vəziyyətdə olması, eyni zamanda, böyük sayda kitabların sahəvi kitabxanalara (elmi-tədqiqat institutlarının kitabxana şəbəkələrinə) verilməsi dəqiq uçot işini aparmağa çətinlik yaradırdı. Ona görə də 1941-ci ildən etibarən kənardan gələn əlavə işçilər hesabına yenidən inventarlaşdırma işinə başlanıldı. 1941-ci ildə 54925 nüsxə kitabı inventarlaşdırmaq nəzərdə tutulduğu halda, cəmi 35842 nüsxə kitab inventarlaşdırıldı. Plan işinin belə az yerinə yetirilməsinin əsas səbəbi fondun yeni kitab saxlayıcılarına köçürülməsilə əlaqədar idi. Həmin ildə oxuculara kitab verilişi də 9732 nüsxə olmuşdur. Bunlardan 3801 nüsxə abonementdən, 5931 nüsxə isə qiraət zalından verilmişdir. Böyük Vətən Müharibəsinin ilk aylarından Azərbaycanda hərbi xəstəxanalar yaradılmağa başladı. Azərbaycan KP MK və Azərbaycan SSR XKS-nin qərarı ilə 1942-ci ilin yanvarında yaralı əsgərlərə və komandirlərə Azərbaycan Respublikası Yardım Komitəsi yarandı. Qısa müddət ərzində Bakıda və respublikanın bir sıra yerlərində 70 hərbi hospital təşkil edildi. Məşhur cərrah M.Topçubaşovun hərbi cərrahiyədə yeni müalicə metodları ilə minlərlə əsgər ölümdən xilas edildi. Bu dövrdə kitabxanaların da qarşısında müharibəyə dair yazılmış kitabları toplamaq, geniş zəhmətkeş və oxucu kütlələrinə məruzə və mühazirələrlə xidmət etmək kimi çox mühüm vəzifələr dururdu. Azərbaycan filialının kitabxana şəbəkəsi hərbi xəstəxanalarda təbliğat-təşviqat və kütləvi işlərin təşkilində yaxından iştirak edirdilər. Kitabxananın əməkdaşları müharibənin çətinliklərinə baxmayaraq, hospitallara hamilik edir. 7 hospitalı bədii, tarixi əsərlərlə, əsgər oxucuların tələbatını ödəyən ədəbiyyatla təmin edirdi. Yazıçı alimlərimiz çoxmilyonlu sovet xalqının faşizmlə mübarizəsinə və müharibədə qələbəsinə həsr olunmuş
əsərlər yaradırdılar. Müharibədə döyüşən əsgərlərə SSRİ EA Azərbaycan filialının kitabxana şəbəkəsi tərəfindən 502 bağlama kitab göndərilmişdi. Məsələn, belə kitablardan: Böyük Vətən Müharibəsi: cəbhə və arxa. – Bakı,1942; Faşizmlə mübarizə.–Bakı,1942; Rus artilleriyası dünya müharibəsində. –I-II cild. – M., 1938 və s. göstərmək olar. İctimai elmlər sahəsində çalışan alimlərimizdən H.Hüseynov və M.A.Dadaşzadənin “Azərbaycan ədəbiyyatının qısa tarixi”, S.Vurğunun “Şəfqət bacısı”, “Qəhrəmanlıq öyüdü”; S.Rüstəmin “Ana və poçtalyon”, R.Rzanın “Əsgər ananın sözləri”, N.Rəfibəylinin “Get, sevgilim uğur olsun”, M.H.Vəkilovun “Cavanşir” və s. kimi əsərləri dövrün mübarizə ruhu ilə səsləşən kitablarından idi. II Dünya Müharibəsi illərində Azərbaycan K(b)P MK və Azərbaycan SSR XKS müharibə illərində SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirirdi. 1943-cü ilin noyabrında Mərkəzi Komitə Elmlər Akademiyası filialının işi haqqında qərar qəbul etdi. Bu qərarda filialın işini daha da yaxşılaşdırmaq, onun yeni institutlarını və bölmələrini yaratmaq kimi geniş perspektivlər müəyyənləşdirildi. Qərarda, həmçinin, kitabxanaların da işinin yaxşılaşdırılması, onların yeni ədəbiyyatla təkmilləşdirilməsinə diqqət yetirilməsi, əlyazmalar fondunun təşkili və s. məsələlər də öz konkret həllini tapdı. 1943-cü ildə SSRİ EA Azərbaycan filialının Mərkəzi Kitabxanası öz işində əsas diqqəti yeni ədəbiyyatın komplektləşdirilməsinin nizama salınmasına yönəltdi. Həmin ilin planına əsasən 4250 nüsxə ədəbiyyatın alınması nəzərdə tutulmuşdu. Lakin kitabxanaya nəzərdə tutulduğundan 552 nüsxə artıq kitab daxil oldu. Beləliklə, daxil olan kitabların sayı 4802 nüsxəyə çatdı. Bunlardan 2159 nüsxə kitab (rus dilində), 1388 nüsxə jurnal (rus dilində), 441 xarici kitab və jurnallar, 814 nüsxə Azərbaycan və şərq dillərində olan kitablar idi. Daxil olan kitablar içərisində Qafqazşünalığa dair əsərlər xüsusi yer tuturdu. Kitabxanaların fondundan istifadə Rəyasət Heyətinin 1940-cı ildə təsdiq etdiyi və kitabxana tərəfindən işlənib hazırlanmış “Kitabxanadan istifadə qaydaları” haqqında təlimata əsasən həyata keçirilirdi. Hələ müharibə illərində “Elmi-maarif təbliğatının təşkili haqqında” qəbul edilən qərar Mərkəzi Elmi Kitabxanada oxucular arasında elmi-təbii biliklərin geniş surətdə təbliğini təşkil etməyə istiqamətləndirirdi. Qərarda ölkədə elmi- maarif təbliğatının təşkili sayəsində olan nöqsanlar qeyd edilir və bu nöqsanların aradan qaldırılması zəruri hesab edilirdi. Çünki həmin şəraitdə oxucuların ümumi mədəni səviyyəsinin daha da yüksəldilməsində, keçmişin qalıqlarının aradan qaldırılmasında təbii-elmi biliklərin təbliği böyük əhəmiyyətə malik idi. 1943-cü ildə Mərkəzi Elmi Kitabxanada oxuculara 16000 nüsxə kitab verilmişdir. Müharibə illərində kitabxana öz elmi-biblioqrafik fəaliyyətini də dayandırmamışdır. Onun biblioqrafik fəaliyyəti əsasən kitab və əlyazmalar fondunun kartotekasının və ölkəşünaslıq xarakterli göstəricilərin tərtib edilməsinə doğru yönəldilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, kitabxanaya daxil olan yeni ədəbiyyatın siyahıları da tərtib edilir, məlumat-biblioqrafiya işləri genişləndirilirdi. Həmin il kitabxana 6 kitab sərgisi təşkil etmişdir. Bu sərgilər H.Zərdabiyə, Ə.Haqverdiyevə, görkəmli alim Nyutonun elm tarixində roluna həsr edilmiş sərgilər idi. Bu dövrdə institut və bölmələr nəzdində yaranmış olan kitabxanalar öz işlərində Mərkəzi Elmi Kitabxananın metodik köməkliyindən istifadə edirdilər. Belə ki, Mərkəzi Elmi Kitabxana elmi-tədqiqat institutlarının kitabxanalarına komplektləşdirmə işinin təşkilində, kitabxana işinin müxtəlif məsələlərində, kitabxanaların hesabatlarına nəzarət etməkdə və s. köməklik edirdi. Şəbəkə kitabxanalarının hesabatları dinlənilir, kitabxana işi məsələləri müzakirə edilir, işlərində olan çatışmazlıqlar göstərilirdi. Kitabxana işçiləri də bu məsləhətlərdən öz işlərində istifadə edirdilər. SSRİ EA Azərbaycan filialının Mərkəzi Elmi Kitabxanasının işində ən böyük nailiyyət “SSRİ EA Azərbaycan filialının 10 illik nəşrlərinin biblioqrafiyası”nın tərtibidir (15 çap vərəqi həcmində M.P.Karpinskaya tərəfindən tərtib edilmişdir). Müharibə şəraitinin olmasına baxmayaraq, SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının kitabxana şəbəkəsi hərbi hospitallara xidmət etməklə yanaşı, özlərinin daxili işlərinə də diqqət yetirirdilər. Şərq ədəbiyyatı şöbəsində şərq əlyazmalarının və qədimdə çap olunmuş kitabların seçilməsi və qiymətləndirilməsi üzrə xüsusi komissiya yaranmışdı. Komissiya qiymətli əlyazmaların, köhnə nəşr olunmuş kitabların əldə edilməsi sahəsində böyük işlər görmüşdür. Mərkəzi Elmi Kitabxananın Şərq ədəbiyyatı şöbəsinə qiymətli ədəbiyyatın toplanılması sahəsində böyük köməkliyi Rəyasət Heyətinin sədr müavini H.Hüseynov etmişdir. O, eyni zamanda, komissiyanın sədri idi. Ümumiyyətlə, həmin komissiya bu dövrdə digər kitabxanalara da (məsələn, kütləvi) şərqə dair kitabların komplektləşdirilməsi işinə, əlyazmaların toplanmasına köməklik etmişdir. 1945-ci il mart ayının 7-də SSRİ EA Azərbaycan filialı və respublikanın bir sıra digər elmi-tədqiqat idarələri əsasında Azərbaycan Respublikasının Elmlər Akademiyası yarandı. Həmin ildə kitabxananın həyatında yeni inkişaf mərhələsi SSRİ EA Azərbaycan filialının Respublika Elmlər Akademiyasına çevrilməsilə başlandı. Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının yaranması ilə əlaqədar olaraq onun kitabxana şəbəkəsi də xeyli genişləndi. 1945-ci ildə təşkil edilən kitabxanalardan biri Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi nəzdindəki kitabxana idi. Bu kitabxana Muzeyin hədiyyə fondunun, həmçinin, T.B.Saltıkov-Şedrin adına Leninqrad Dövlət Kütləvi Kitabxanasının fondundan alınmış nəşrlərin əsasında təşkil edilmişdir. Fondda bədii ədəbiyyat, ədəbiyyatşünaslıq və tənqid, dilçilik və muzeyşünaslığın və s. məsələlərinə dair əsərlər vardır. Azərbaycan klassiklərinin və alimlərinin nadir nüsxələri xüsusilə qiymətlidir. Onların içərisində Qətran Təbrizi, Nizami Gəncəvi, M.P.Vaqif,
M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə və b.-nın əsərləri, İranda və Türkiyədə nəşr edilmiş bir sıra jurnallar da vardır. Rus ədəbiyyatı klassiklərindən A.S.Puşkinin, L.N.Tolstoyun, M.Y.Ler-montovun, A.P.Çexovun, A.M.Qorkinin və b. əsərləri buraya toplanmışdı. Həmin ildə Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu nəzdində də kitabxana təşkil edilmişdi. İnstitutun fonduna torpaqşünaslığa, aqrobiologiyaya, üzümçülüyə aid, həmçinin botanika, biologiya, coğrafiya, meşəçilik üzrə əlaqədar məsələlərə həsr edilmiş əsərlər “Poçvovedenie”(1904-cü ildən), “İzvestiya AzFAN SSSR”(1936-cı ildən), “Dokladı AN SSSR”(1938-ci ildən), “İzvestiya AN SSSR.Seriya biologiya” (1939-cu ildən), “Dokladı AN AzSSR” (1945-ci ildən) və s. dövri mətbuat nəşri də toplanmışdı. Artıq 1945-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Elmlər Akademiyasının 16 institut kitabxanası, 3 muzey kitabxanası və 4 baza (Kirovabad, Stepanakert, Naxçıvan və Quba bazaları) kitabxanası fəaliyyət göstərirdi. Kitabxanaya bütün keçmiş Sovet İttifaqında nəşr olunan ədəbiyyatın məcburi pullu nüsxəsini əldə etmək səlahiyyəti verildi. Azərbaycan Respublikasında Elmlər Akademiyasının təşkili ilə əlaqədar olaraq Mərkəzi Elmi Kitabxananın işi yenidən təşkil edilmiş, onun ştatı və funksiyaları genişləndirilmişdir. Böyük Vətən Müharibəsi ölkəmizdə başqa sahələrə olduğu kimi, kitabxana işinə də böyük zərbə vurmuşdu. Alman – faşist işğalçıları 43 min kitabxananı və 100 milyondan artıq kitabı məhv etmişdilər. Müharibə qurtarmamış alman – faşist işğalçılarından azad edilmiş ərazidə kitabxanaları bərpa etmək üçün Dövlət ədəbiyyat fondu yaradıldı. Bu fond ölkədə alman-faşist işğalçıları tərəfindən dağıdılmış kitabxanaları bərpa etmək üçün olduqca böyük rol oynadı. AEA Mərkəzi Kitabxanası da dağıdılmış kitabxanaların bərpasında onlara ədəbiyyat göndərməklə yaxından iştirak etmişdi. Bu dövrdə respublikamızda da kitabxana işi sahəsində geriləmə və tənəzzül özünü göstərirdi. Bu tənəzzül əsas etibarilə kitab fondlarının və maddi vəsaitlərin azalmasında özünü göstərirdi. Şiddətli vuruşmalarda faşizmə qarşı misilsiz qəhrəmanlıq salnaməsində Azərbaycan xalqı çoxlu parlaq səhifələr yazmışdır. Azərbaycanın igid oğulları Böyük Vətən Müharibəsi cəbhələrində qəhrəmancasına vuruşaraq adlarını əbədi şöhrətləndirdilər. Azərbaycan xalqının bu qəhrəmanlığına dair çoxlu monoqrafiya, dissertasiya, oçerk, məqalə, xatirə və s. həsr olunmuşdur ki, bu materialları toplamağın, bir sistem halına salmağın, dərc etməyin zəruriliyi hələ Vətənimizin başı üstünü təhlükə alanda – 1941-ci il dekabrın 2-də Azərbaycan KP MK-nın qərarında göstərilmişdi. Müharibə haqqında, cəbhələrdəki qələbələrimizin əzəməti, arxa cəbhədə əməkçilərimizin rəşadəti haqqında və s. yazılanların hamısını üzə çıxarmaq, ümumiləşdirmək, qayğı ilə qoruyub saxlamaq çox mühüm ideoloji və elmi-məlumat işidir. Bu məqsədlə də Azərbaycan Respublikasının EA İctimai elmlər üzrə Elmi Məlumat Mərkəzi həmin mövzu üzrə əsas ədəbiyyatın biblioqrafiyasını tərtib etmişdir.
Biblioqrafiyaya 1941-ci ildən başlayaraq bu günə qədər respublikamızda, onun ərazisindən kənarda Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuş ədəbiyyat daxil edilmişdir. Bunlar kitab və jurnal məqalələri olub, mövzu ardıcıllığına görə yerləşdirilmişdir. Azərbaycanın mərd oğul və qızlarının böyük qələbəmizdəki xidmətlərinin öyrənilməsi bu gün də davam etdirilir.
1. Azərb.EA Arxivi. F.5,siy.1,arx.185,qutu 14. – S.55. 2. Azərb.EA Arxivi. F.5,siy.1,arx.230,qutu 14. – S.5. 3. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Kitabxanası: Bələdçi. – Bakı: Elm.1990.- S.29; 88. 4. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi. -Bakı: Azərnəşr,1974. – S.129. 5. Xələfov A.A. Böyük Vətən Müharibəsi illərində Azərbaycanda kitabxana işi (1941-1945-ci illər) // ADU-nun Elmi Əsərləri. Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya seriyası. – Bakı,1971. – S.33. 6. Материалы к истории библиотечного дела в СССР (1917-1959гг.). - М.,1964. – С.152-153. Ш. И.ИСЛАМОВА БИБЛИОТЕЧНАЯ СЕТЬ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ АЗЕРБАЙДЖАНА ЗА ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ РЕЗЮМЕ
В статье рассказывается о деятельности библиотек, формах обслу-живания населения, проблемы охраны и оборота документов, о вопросах перестройки пропагандистской и агитаторской работы библиотек на фронте в годы Великой отечественной войны
Activities of the libraries in the article in the years of the Great Patriotic War, forming of the service of the libraries to the population, it has guarded them and encirlement have been important problems as like problem base of the government on the bases of posts of the reconstructing on military bases of the front of to keep in the work of propaganda and agitation. Yüklə 48,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|