Microsoft Word Kitab-2 cbs doc

22
Ulu önd r Heyd r
liyev ilk milli Konstitusiya layih si ha-
zırlanark n (1995-ci il) bu m s l y  xüsusi diqq t yetirdi v  geni
müzakirl r aparıldı. O vur ulayırdı ki, bel  bir mühüm m s l  bir 
neç   n f rin q rarı il  ola bilm z, burada xalqın mövqeyi ön m-
lidir v  öyr nilm lidir. Yeni Konstitusiya layih si geni  müzakir
olunduqdan sonra s sverm y  çıxarıldı v   s s çoxlu u il   q bul
olundu. Bel likl , Az rbaycan dili Konstitusiyamızda dövl t dili 
kimi t sbit olundu. 
Konstitusiyada dövl t dili kimi Az rbaycan dili yazılanda,
b zi dair l r bundan sui-istifad  etm k ist yirdil r. Y ni, bununla 
da ictimai r y  bel  fikir yeritm y  çalı ırdılar ki, guya biz Türk 
deyilik. Amma Ümummilli lider Heyd r
liyev onlara açıq
kild
cavab verdi ki, Az rbaycan xalqı Türk xalqlarından, dilimiz Türk 
dill rind n biridir, biz h r m nada Türk m n liyik. Dil m s l sin
is  h r m nada h ssaslıqla yana maq lazımdır...
Tarix Ulu önd rin o zaman haqlı oldu unu,
n h ssas
m qamda inc , lakin uzaqm saf li siyas t yürütdüyünü bu gün  
t sdiql m kd dir.
1918-ci ilin mart-aprel hadis l ri zamanı günahsız az rbay-
canlıların qanına susamı  bol evik-da nak birl m l ri Bakı
h -
rind  böyük da ıntılara, talanlara yol veribl r. Çoxsaylı dövl t
idar   v   t kilatları, bir sıra memarlıq abid l ri, müasir tikilil r
ciddi ziyan görüb, m rmi at in  tutulub. H min vaxt Rusiya mü-
s lmanlarının tribunasına çevrilmi  "Kaspi” q zeti v   m tbu or-
qanın yerl diyi bina da ciddi ziyan görüb, q zetin indiki Sabir 
heyk linin yanında yerl
n m tb si yandırılıb. "Kaspi” q zeti il
b rab r, bu m tb d   n r olunan "Açıq söz” v  dig r q zetl rin
f aliyy ti bir müdd t dayanıb.
slind , bol evik-da nak birl m -
l rinin "Kaspi” q zetini, onun yerl diyi m tb ni h d f  alması-
nın ciddi  sasları var idi: ilk s b bi müs lmanlar arasında informa-
siya qıtlı ı yaratmaq, onları ba  ver nl rd n x b rdar etm m k!..
Q zetd  müs lmanları maarifl ndir n, onların hüquqlarını
müdafi  ed n yazılara geni  yer verilirdi. O dövrün t r qqip rv r
insanları "Kaspi”nin  trafında c ml irdi. Onlar müs lmanları
ayıltmaq, maarifl ndirm k, hüquqlarını müdafi  etm k üçün rus-

---

23
dilli m tbuatın gücünd n istifad  edibl r. M hz, bu kimi s b b-
l rd n "Kaspi” q zeti milli maraqlardan çıxı  ed n rusdilli m tbuat
orqanlarından birin  çevrildi. Ona gör   d  1918-ci ild  erm nil r
Mart qır ınları zamanı "Kaspi” q zetini, onun m tb sinin yer-
l diyi ünvanı h d f  aldılar, binanı yandırdılar.  
T bii ki, erm ni terrorundan  ziyy t ç k n t kc  yerli  hali
deyildi. Erm nil r, onların havadarları ümumilikd  az rbaycanlı-
lara aid h r eyi da ıtma ı qar ılarına m qs d qoymu dular. Çünki 
onlar h m d  söz , maarifçiliy  qar ı idil r. Bu s b bd n d
"Kaspi”ni susdurmaq üçün terrora  l atdılar, q zetin m tb sini 
yandırdılar. Tarix heç kimi v  heç n yi unutmur!  
Bütün ç tinlikl r  baxmayaraq, "Kaspi” q zeti f aliyy tini
1918-ci ild  yenid n b rpa etdi v  1919-cu il  q d r n r olundu. 
Bu faktlar bir daha onu sübut edir ki, "Kaspi” q zeti Az rbaycan 
tarixini öyr nm k üçün  sas m nb l rd n biridir. Çünki XX  srin
vv ll rind  Az rbaycan neft s nayesinin inki afı, ilk d mir 
yolunun ç kili i, 1905-ci il erm ni-müs lman qar ıdurması, 1918-
ci il Mart qır ınları il  ba lı faktlar "Kaspi”nin s hif l rind
ksini
tapıb.
hm d b y A ao lu 1905-ci ild  "Kaspi" q zetind  yazırdı:
"Bütün bu toplum (az rbaycanlılar n z rd  tutulur), yalnız dini 
toplum olmayıb, eyni zamanda, etnik bir varlıqdır. Çünki bütün 
Rusiya müs lmanları, kiçik bir istisna il  böyük türk-tatar m nsu-
budurlar. Bir t k ümumi dild  danı ır v  eyni inancları payla ır-
lar". Göründüyü kimi,  hm d b y A ao lu burada artıq bir addım
qaba a ged r k müs lman ümm tçiliyi ideyasının t sir dair sind n
çıxa bilmi di, lakin bu nöqt d n müasir az rbaycançılıq mövqel -
rin   h l  xeyli fikir m saf si vardı. O, Rusiyada ya ayan bütün 
müs lmanların eyni bir milli birliy  – türk-tatar mill tin  ("irqin ") 
m nsub oldu unu iqrar edir v   h min görü l rini ilk önc  rus 
dilind  buraxdı ı "Kaspi" q zetind , sonra is
li b y Hüseynzad
il  birg   m hur Az rbaycan mesenatı Hacı Zeynalabdin Ta ıye-
vin  maddi yardımı say sind  1905-ci ilin yayından n r etm y
ba ladı ı "H yat" q zetind  t bli  edirdi. 
(6)

---

24
Müasir “Kaspi” q zetinin r hb ri, f ls f  doktoru Sona V li-
yeva yazır: “Q zetin rus dilind  çıxma ı bütün az rbaycanlı oxu-
cular t r find n oxunmasına ng l yaradırdısa, o biri t r fd n C -
nubi Qafqaz v  Orta Asiya, h tta Yaxın
rq müs lmanlarına
Az rbaycandan gönd ril n ilk rusdilli müs lman xalqlarının q zeti
kimi yüks k qiym tl ndirilirdi. M n bu yazını i l y rk n milli dü-
ünc  v
qid  yolunda o dövrün ziyalılarının qatla dı ı ziyy tl ri
özüm ya amı  kimi duydum. 70 illik i alın bizim h yatımıza
g tirdiyi milli t f kkürd n uzaqla maq – “kollektivçilik” t f kkü-
rün , kommunizm ideyasına, içimizd ki mücadil d  qalib g l n
qüvv nin qorunması v  inki afı o böyük ziyalıların i inin mü yy n
m nada davamı idi. 1881-ci ild  ilk redaktor Kuzmin  “Kaspi” 
q zetinin n rin  icaz  verildiyi günd n Az rbaycanın müt r qqi
fikirli ziyalıları müxt lif 
d bi, sosial mövzularda yazdıqları
m qal l rd  öz dü ünc   v  ideyalarını ks etdirm y  çalı ırdılar. 
Kuzmin milliyy tc  rus idi. Buna gör   d  ona Bakıda, Az rbay-
canın paytaxtında q zet n r etdirm y  icaz  verirl r, Az rbaycan 
ziyalılarının vv lki müraci tl rin  son qoyulur. Bu da ist diyiniz
– icaz , buyurun, f aliyy t göst rin. Amma rus mill tind n olan 
redaktorun v  rus senzurasının mü ayi ti il ... Az rbaycanın
müt r qqi fikirli ziyalıları buna qane olaraq, eyni zamanda çox 
ehtiyatla söz dem k üsullarının n vacibini v  z r rsizini seç r k,
q zet s hif l rind  çıxı  etm k ansını qoruma a çalı ırdılar. Re-
daktorla
xsi dostluq münasib tl rini milli amala xidm t üçün gü-
nü-günd n d rinl dir n
.A ao lunun, M. ahtaxtlının, M.C li-
lin, C.Hacıb ylinin v  ba qalarının c sar tli m qal l ri bunu de-
m y  imkan verir”. 
(7)
“Kaspi" q zetinin 1881-1919-cu ill ri hat  ed n arxivi mü-
asir “Kaspi”nin t sisçisi Sona V liyevanın t
bbüsü il  Az rbay-
cana g tirilib. Az rbaycan q zetçilik tarixinin mühüm bir hiss sini
hat  ed n h min arxivl r PDF formasına salınaraq kaspi.az 
saytında  yerl dirilib.
(8)
“Kaspi” q zetinin arxivi 36 illik bir dövrü  hat  edir. “Kas-
piy” v  Rusiya Müs lmanları q zetl rinin arxivi (1881-1919) biz
imkan verir ki, h min dövrd   n r olunan b zi q zetl r   n z r

---