Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində gömrük işi
24
olmur. Lənkəran gömrükxanasının yerləşdiyi binanın boşaldılmasına
göstəriş verilib. Qızıl-Ağac gömrük postundan yoldaş Bukrayev mənə yazır
ki, bu ərazidə gömrük nəzarəti lazım deyil və buna görə postu ləğv edib.
Yerli inqilab komitələri gömrüyün göstərişlərini qəbul etmirlər. Bakı
gömrükxanası XI ordu əməkdaşları və qırmızı qvardiyaçıların hərbi yük adı
ilə və bağlamalar vasitəsilə malları kütləvi daşımaları haqqında məlumat
verib. Əgər işlərin gedişi bu vəziyyətdə davam edərsə, respublika get-gedə
mal və ərzaq təminatı cəhətdən zəifləyəcək, çünki kənardan axın müşahidə
olunmur. Qəti tədbirlərin görülməsi vacibdir: 1) Xalq Xarici Ticarət
Komissarlığının icazəsi olmayan malların ixracı qadağan edilsin; 2)
gömrük müəssisələrində əməkdaşların əmək və məişət şəraiti yaxşılaş-
dırılsın; 3) digər dövlət təşkilatları gömrük müəssisələrinin fəaliyyətinə
qarışmasın” [10, 61-62].
Qaçaqmal adı ilə saxlanılan yüklər gömrükxanaya təhvil verilmir və
faktlar barəsində məlumatlar demək olar ki, XXTK və XTŞ-yə çatdırılmır.
Məktublarda xəbərdarlıq edilirdi ki,
“xarici ticarət fəaliyyətinə nəzarətin
bölüşdürülməsi, bu sahədə yaranmış nizamsızlıq dövlətin iqtisadi siyasətinin
nəticələrinə mənfi təsir göstərə və sovet hakimiyyətinin nüfuzuna xələl gətirə
bilər”. Gömrük komissarı Ə.Məmmədzadənin imzası ilə Maliyyə komis-
sarına göndərilən 1920-ci il 7 oktyabr tarixli hesabatda Bakı limanında
gömrük nəzarətinin vəziyyəti təhlil edilir. Hesabatda göstərilirdi ki, Bakı
gömrükxanası cəmi 105 nəfər gömrük yoxlayıcısı ilə liman ərazisindəki 35
ədəd gəmi körpüsünə yanaşan gəmilərə, Qara şəhərdə və Köhnə gömrük-
xanadakı iri gömrük anbarlarına və dəmir yolu stansiyasından xaricə gedən
sərnişinlərin yüklərinə gömrük baxışı keçirir. Bundan əlavə, həmin qüvvə
ilə qaçaqmalçılıq hərəkətlərinin qarşısının
almaq üçün Bakı limanı ərazisi 24 saat
ərzində mühafizə edilirdi. Gömrükxana
rəhbərliyi
təklif edirdi ki, heyətə əlavə olaraq
45 nəfər yoxlayıcının daxil edilməsə və
“Bakı” barkasının xidmətə çıxması üçün 5
nəfərlik heyət (kapitan, 2 nəfər matros,
mexanik və köməkçisi) təşkil edilməsə göm-
rük nəzarətində tələb olunan səmərəni almaq
mümkün olmayacaq [10, 163-163
arx
, 210-
210
arx
, 272-272
arx
].
Azərbaycan Hərbi İnqilab
Komitəsinin
“Kommunist” qəzetinin 194-cü nömrəsində
dərc edilmiş 1920-ci il 17 dekabr tarixli qərarı
ilə Gömrük rüsumları şöbəsi və bütün göm-
rükxanalar Maliyyə Komissarlığının tabe-
çiliyindən alınaraq XXTK-na birləşdirildi.
Mirzə Davud Hüseynov
(1894-1938)
Azərbaycan SSR sovet gömrük sistemi şəraitində (1920-1991)
25
Həmin qərarla Gömrük rüsumları şöbəsi Gömrük nəzarəti şöbəsi
adlandırıldı [191,91].
Sərhəd mühafizəsi sərhəd zolağının 7 verstlik hüdudunda öz təşəbbüsü
ilə malların gizli daşınmasının qarşısının alınması və qaçaqmalların
saxlanılması tədbirlərini müstəqil həyata keçirirdi. Bu tədbirlərin 7 verstlik
zolaq hüdudundan kənarda aparılmasına ehtiyac olduqda yardım üçün yerli
hakimiyyət orqanına müraciət edə bilərdi. Gömrük müəssisələri
və sərhəd
mühafizəsi əməkdaşlarını və onlarla birlikdə gedən şəxslərin qaçaqmal
keçirilməsi şübhəsinə görə yoxlanılması hər iki tərəfə qarşılıqlı olaraq
qadağan edilirdi. Bu göstərilənlər sərhəd xəttini keçdikləri zaman sərhəd
mühafizəsi əməkdaşlarının qanunla təyin edilən gömrük baxışından
keçməsinə şamil edilmirdi. Həm gömrük təşkilatı, həm də sərhəd mühafizəsi
zəruri hal yarandıqda, birgə razılıq əsasında qaçaqmalçılıq hallarının
qarşısının alınması istiqamətində görülən tədbirlər və qaçaqmalçılıq işləri
haqqında bir-birinə məlumat verməli idi. Gömrük, qaçaqmalların saxlanıl-
ması haqqında sərhəd mühafizə hissəsinə məlumat göndərməli idi.
Yuxarıda qeyd edilən gömrük nəzarəti rejimi Azərbaycan İnqilab
Komitəsinin 1920-ci il 23 dekabr tarixli təsdiq etdiyi
“Azərbaycan SSR-nin
gömrük müəssisələrinin sərhəd mühafizəsi ilə qarşılıqlı münasibətləri
haqqında Təlimat” ilə hüquqi cəhətdən əsaslandırıldı
:
Azərbaycan SSR-nin gömrük müəssisələrinin sərhəd mühafizəsi ilə
qarşılıqlı münasibətləri haqqında Təlimat
Maddə 1. Qaçaqmalçılıq hallarının qarşısının alınması üçün gömrük
xidməti əməkdaşları ilə sərhəd mühafizəçilərinin fəaliyyəti əlaqələndi-
rilməli, xidməti vəzifələr yerinə yetirilərkən bu əməkdaşlar ən kiçiyindən
böyüyünə qədər qarşılıqlı surətdə bir-birinə kömək etməlidir.
Maddə 2. Malların gizli aparılmasının qarşısını almaq üçün tədbir-
lərin görülməsi və qaçaq malların ələ keçirilməsi tamamilə sərhəd müha-
fizəsinin səlahiyyətlərinə daxildir, lakin bu tədbirlər xidməti vəzifələrinin
məqsədləri çərçivəsində və hər bir xüsusi halda sərhəd mühafizəsinin rəhbər
şəxsləri ilə razılaşdırıldıqdan sonra gömrük müəssisəsi tərəfindən də həyata
keçirilə bilər.
Maddə 3. Sərhəd mühafizəsi sərhəd zolağının 7 verstlik hüdudunda öz
təşəbbüsü ilə malların gizli daşınmasının qarşısını alınması və qaçaq-
malların saxlanılması tədbirlərini müstəqil həyata keçirir. Bu tədbirlərin 7
verstlik zolaq hüdudundan kənarda aparmağa ehtiyac yaranarsa, sərhəd
mühafizəsi yardım üçün yerli hakimiyyətə müraciət edir.
Maddə 4. Gömrük müəssisələri və sərhəd mühafizəsi əməkdaşlarını və
onları müşayiət edən şəxslərin, qaçaq mal keçirilməsi şübhəsinə görə
yoxlanılması hər iki tərəfə qarşılıqlı olaraq qadağan edilir. Bu göstərilənlər