5
rinə əsaslanan yeni texnologiyaların yaradılması və tətbiqi günün
aktual problemlərindəndir. Belə ki, nəzarətsiz gətirilən və reqla-
mentsiz tətbiq olunmuş bitkiçilik və bitki mühafizə vasitələri, həm-
çinin istehsala qeyri-peşəkar yanaşma əkin sahələrində zərər vuran
xəstəlik və zərərvericilərin növ tərkibini dəyişmişdir. Əkinlə məşğul
olan əhalinin böyük əksəriyyətinin bitki mühafizə elminin yeni
nailiyyətlərindən, mühafizə, metod və tədbirlərindən az istifadə
etməsi və kimyəvi mübarizəyə üstünlük verməsinin nəticəsidir ki,
zəhərli kimyəvi maddələrdən istifadənin həcmi yüksəlmişdir. 1986-
1988-ci illərlə müqayisədə 2009-2015-ci illərdə açıq sahədə kartof
və pomidor istehsalında pestisidlərin tətbiqinin sayı 2-4-dən 6-8-ə,
zərərvericilərə qarşı isə 2-3-dən 7- 9-a yüksəlmişdir. Əlavə
yemləmə gübrələri və torpaq funqisidlərindən istifadə halları da əla-
və olunduqda hal-hazırda kartof və pomidor bitkilərinin mövsümdə
xəstəlik və zərərvericilərdən mühafizə olunması üçün kimyəvi mad-
dələrlə çiləmələrin sayı 20-ə çatır. Belə halda ətraf mühitin və
torpağın kütləvi şəkildə çirklənməsi, istehsal olunan məhsullarda
pestisidlərin qalıq miqdarının icazə verilən normadan qat-qat yük-
sək olmasına səbəb olur. Belə halda bazarlarda və satış mərkəz-
lərində fitosanitar baxımdan təhlükə yaradan məhsullar çoxalır.
Hazırki şəraitdə kənd təsərrüfatı istehsalçılarına ekoloji cəhət-
dən təmiz, fitosanitar tələblərə cavab verən mübarizə tədbirlərinin
işlənib hazırlanması və tətbiqi ümummilli və strateji əhəmiyyət da-
şıyır. Pestisidlərin insan orqanizmində yaratdığı fəsadlar, beynəl-
xalq səviyyədə öyrənilən və aktuallığı ilə seçilən problemdir. Azər-
baycanda sağlam nəsil yetişdirilməsində fitosanitar normalara cavab
verən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal edilməsi xüsusi əhə-
miyyət daşıyır. Bu sahədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
24 may 2010-cu il tarixli “Ekoloji kənd təsərrüfatı haqqında” AR
qanununun tətbiqi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqda 267 saylı fərmanı
və bu fərmanın əsasında AR NK-nin 30 Avqust 2010-cu il tarixli
159 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının
elmi təminatının həyata keçirilməsi qaydaları”na əsasən, bitkiçilikdə
bioloji, mexaniki və aqrotexniki üsulların tətbiqi yolu ilə xəstəliklər,
6
zərərvericilər və alaq otlarına qarşı inteqrir mühafizə sistemlərinin
yaradılması bir vəzifə olaraq qarşıya qoyulmuşdur. Bu sahədə olan
digər qanunlar və qərarlar (Regionların sosial-iqtisadi inkişafı proq-
ramları, 2020 Gələcəyə baxış, Fitosanitar nəzarət üzrə AR-nın
qanunu, ekoloji kənd təsərrüfatı) sahənin aktuallığını göstərir. Gün-
dəlik istifadə olunan kartof, pomidor, badımcan və bibər ən çox
zəhərli çirklənməyə məruz qalan, geniş qəbul olunduğundan
orqanizm üçün daha təhlükəli sayılan məhsullardandır. Son illərdə
bu bitkilər üzərində yeni aqressiv xəstəlik törədiciləri ( Phyto-
phthora, Alternaria, Botrytis, Sclerotinia, Didymella və başqa cins-
lərdən olan göbələklər, Pseudomonas, Erwinia cinslərinə aid bəzi
bakteriyalar, Viroidlər, Mikoplazmalar) respublikaya daxil olmuş,
mövcud olan ştammlarda ixtisaslaşmış rasalar, mutantlar yaratmaqla
əkin sahələrinə ciddi ziyan vuraraq məhsul itkisi yaradır.
7
BİTKİ XƏSTƏLİKLƏRİ
Bitkilərdə fizioloji proseslərin pozulması, deformasiya, yanma,
soluxma, quruma, müxtəlif ləkələrin, örtüklərin əmələ gəlməsi və
başqa əlamətlərlə müşayiət olunan hər hansı bir qeyri-normal inki-
şaf xəstəliklərə aid edilir. Xəstəliklər qeyri-infeksion və infeksion
mənşəli olmaqla 2 qrupa bölünür.
Bitkilərin normal inkişaf şəraitinin pozulmasından, ətraf mühi-
tin və iqlim amillərinin təsirindən ortaya çıxan xəstəliklər qeyri-in-
feksion xəstəliklər adlanır. Torpaqda bitkinin qida elementlərinin
çatışmazlığından və yaxud həddindən artıq olması səbəbindən müx-
təlif xəstəliklər əmələ gəlir. Bitki normal qidalanmadıqda zəifləyir,
davamlılığı azalır. Belə bitkilər mikroorqanizmlər və zərərve-
ricilərlə daha tez sirayətlənir.
Bitkilərdə qeyri-infeksion xəstəliklər
Qeyri-infeksion xəstəliklərin qarşısının alınması üçün onu törə-
dən səbəb aşkar edilməlidir. Xəstəliyin səbəbini aşkar etmək üçün
bitkilərdə olan anormal əlamətlər aşkarlanmalı və sağlam bitki ilə
olan hər bir fərq müqayisə edilməlidir. Qeyri-infeksion xəstəlikləri
mənşəyinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. Qida çatışmazlığı və ya artıqlığından yaranan xəstəliklər;
2. Ətraf mühitin təsirindən baş verən xəstəliklər;
3. Mexaniki zədələnmələr;
4. Pestisidlərin, mineral, üzvi gübrələrin səhv tətbiqi nəticəsin-
də yaranan yanıqlar, xloroz və s.;
5. Sənaye tullantılarının, radiaktiv çirklənmənin və başqa sə-
bəblərin təsirindən meydana gələn xəstəliklər.
Mədəni və yabanı bitkilərdə müxtəlif qeyri-infeksion xəstəlik-
lərin meydana gəlməsinin səbəblərindən biri torpaq-iqlim şəraitidir.
8
Belə ki, tərəfimizdən aparılmış tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur
ki, torpağın aqrokimyəvi tərkibində, suvarma suyunda olan müxtəlif
ionların miqdarının az və ya çox olması meyvə, tərəvəz və başqa
kənd təsərrüfatı bitkilərində müxtəlif əlamətlərlə müşayiət olunur.
Bunlarla yanaşı torpaq-iqlim amillərinin mənfi təsirləri nəticəsində
bitkilərdə fizioloji proseslərinin pozulması, termiki yanıqlar, quru-
malar, soluxmalar və başqa əlamətlərlə müşahidə olunan qeyri-in-
feksion xəstəliklər meydana gəlir. Abşeronda təbii su mənbələri
həddən artıq az olduğundan şirin su çatışmazlığı həmişə hiss olunur.
Bölgənin əksər yerlərində qrunt suyundan suvarmada istifadə edilir.
Müxtəlif bölgələrdə qrunt sularında olan elementlərin ion tərkibi
müxtəlifdir. Hətta 0,5-1 km arası olan quyularda ion tərkibində kəs-
kin fərqlər müşahidə edilir. Aparılmış tədqiqatlarla müəyyən olun-
muşdur ki, Abşeron yarımadasının, Maştağa qəsəbəsi ərazisində
qrunt suyunun tərkibində Ca
2+
, Mg
2+
, Ba
2+
, S
2-
ionları üstünlük
təşkil edirsə, ondan 1,5-2 km aralıda yerləşən Albalılıq ərazisindəki
sularda Fe
2+
, K
+
, Na
+
, Cl
-
ionları üstünlük təşkil edir. Suvarma su-
yunun belə müxtəlif tərkibli olması nəticəsində eyni meyvə və de-
korativ bitkilər üzərində bir-birindən tamamilə fərqlənən müxtəlif
əlamətli xəstəliklər müşahidə edilir. Bölgədə badam, ərik, albalı,
şaftalı, gavalı ağaclarında kitrənin axması, bitkilərdə boy və inki-
şafın dayanması, təpə tumurcuqlarının quruması müşahidə olunur.
Belə bitkilərin analizləri göstərir ki, suvarmada istifadə olunan
suyun tərkibində Fe
2+
, Ca
2+
, Mg
2+
ionları normadan artıqdır. Bu isə
mis ionlarının qıtlığına səbəb olur. Beləliklə, göbələklərə öldürücü
təsir göstərən mis ionlarının az olması, immunitetin artmasına kö-
mək edən askarbinoksidaza, polifenoloksidaza fermentlərinin miq-
darının aşağı düşməsinə səbəb olur. Buna görə də, bitkilər müxtəlif
göbələk və bakteriyalarla asanca sirayətlənir. Abşeronda çəyirdəkli
meyvələrdə Sitosporoz xəstəliyinin geniş yayılmasının səbəblərin-
dən biri də bu hesab edilir.
Dostları ilə paylaş: |