51
Sulfat ionu səthi axar sulara təbii kükürdlü birləşmələrin
– sulfidlərin (əsasən FeS
B
2
B
) çevrilməsi yolu ilə daxil olur.
2FeS
B
2
B
+7O
B
2
B
+2H
B
2
B
SO
B
4
B
→2Fe
B
2
B
(SO
B
4
B
)+2H
B
2
B
SO
B
4
Sərbəst oksigen olan şəraitdə FeSO
B
4
B
tez oksidləşir və həmçinin
hidrolizə məruz qalır:
4FeS
B
4
B
+2H
B
2
B
SO
B
4
B
+O
B
2
B
→2Fe
B
2
B
(SO
B
4
B
)
B
3
B
+2H
B
2
B
O
Fe
B
2
B
(SO
B
4
B
)
B
3
B
+6H
B
2
B
O→2Fe(OH)
B
3
B
+3H
B
2
B
SO
B
4
Səthi axar suların tərkibindəki anionlar keçid qrupu
elementləri ilə kovalent əlaqələrə girərək çox halda suda həll
olan komplekslər əmələ gətirirlər. Bu proseslər mikroele-
mentlərin miqrasiyası üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Keçid qrupunun elementlərinin bir xassəsi müəyyən
şəraitdə su məhlulunda kompleks birləşmələrin əmələgəlmə-
sinə səbəb olur. Keçid elementi ilə kompleks radikal əmələgə-
tirən anion
U
addenda
U
adlanır. Bu mühitdə formalaşan metal –
üzvi komplekslər isə
U
helat
U
adlanır. Helatlar suda yaxşı həll
olunduğu üçün metalların səthi və qrunt sularının miqrasiya-
sının əsas mənbəyidir. Helatlar bitkilər tərəfindən yaxşı
mənimsənildiyinə görə onlar metalların biosfer-hidrosfer
sistemində miqrasiyasına şərait yaradır.
Elementlərin miqrasiyasının xarici amillərindən ən əsası
miqrasiya mühitinin kimyəvi şəraitidir. Kimyəvi şəraiti pH-a
və oksidləşmə reduksiya potensialına (Eh) görə təyin edilir. Su
məhlullarında mühitin reaksiyası (pH) adətən 3-9 arasında
dəyişir. Çay sularında və atmosfer çöküntülərində pH-ın
qiyməti adətən 7-yə yaxın olur (neytral mühit).
Hipergenez zonasında su məhlulunda əsaslar qrupunun
elementləri üstünlük təşkil etdikdə mühitin reaksiyası qələvi
olur. Turş dərinlik süxurlarının, torf, üzvi turşular, xlorofilli və
sulfatlı birləşmələrin iştirak etdiyi məhlulların mühiti turş olur
(pH=3-5). Mühitin turşuluğu çox olanda metalların miqrasiyası
52
sürətlənir. Məsələn, CO
P
+3
P
, Cr
P
+3
P
, Bi
P
+3
P
, Sn
P
+2
P
, Tn
P
+4
P
, Zr
P
+4
P
, Sb
P
+3
P
və
digər kationlar turş məhlullarda intensiv miqrasiya edirlər.
Turş və zəif turş mühiti olan sular mikroelementlərin
miqrasiyası üçün münbit mühit hesab edilir. Mühitin turşuluğu
yüksək olan şəraitdə bir çox hallarda metal hidroksidləri
çöküntü verir.
Hipergenez zonasında su məhlullarında Zn
P
+2
P
, Pb
P
+2
P
, Ni
P
+2
P
,
Co
P
+2
P
, Mn
P
+2
P
, Ag
P
+
P
, Ca
P
+2
P
, V
P
+3
P
, La
P
+3
P
və digər kationların
miqdarının az olması məhlulun reaksiyasının (pH) yüksək
olduğu şəraitlərdə rast gəlinir.
pH-ın qiymətinin 8-dən 6-ya qədər dəyişdiyi şəraitdə üç
valentli dəmir hidroksidinin həllolma qabiliyyəti dörd dəfə
artır. Aluminium hidroksidinin ən çox mütəhərrikliyi pH<4.5
və pH>9 şəraitində qeydə alınmışdır.
Dəmir və aluminiumdan fərqli olaraq Si-un məhlulda həll
olma qabiliyyəti yüksək qələvi mühitdə (pH=8-11) daha yüksək olur.
Təbii mühit obyektlərində kimyəvi elementlərin xarak-
terik yer dəyişməsi həm də onların bioloji miqrasiyası ilə bağlı-
dır. Bioloji miqrasiyanın 3 mərhələsini fərqləndirirlər:
1. Dağ süxurlarının bakteriyaların təsiri ilə parçalanaraq bir
çox elementlərin həll olan birləşmələrinin əmələ gəlməsi
və mühitdə yayılması;
2. Atmosfer havasından, təbii sulardan və torpaq
məhlulundan (əsasən azot və fosfor) biogen elementlərin
mühitə daxil olması və canlı orqanizmlərdə toplanması;
3. Canlı orqanizmlər məhv olduqdan sonra onların parçalan-
ması və tərkib hissələrinin minerallarşması;
Miqrasiya prosesində fiziki-kimyəvi şəraitin dəyişməsi
təbii mühitdə kimyəvi elementlərin müxtəlif miqdarda toplan-
masına və yayılmasına səbəb olur. Fiziki-kimyəvi şəraitin
kəskin dəyişməsi kimyəvi elementlərin çökməsi ilə nəticələnir
ki, bunu da
U
geokimyəvi baryer
U
adlandırırlar. Ətraf mühitdə
53
kimyəvi elementlərin miqrasiyasi zamanı
U
adsorbsion baryer
U
və
U
oksidləşmə-bərpa baryeri
U
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
U
Adsorbsion baryeri
U
torpağın narın hissəciklərinin səthində
udulmuş müsbət və mənfi yüklü ionların udulmasını təyin edir.
Adsorbsiya baryerinin müəyyən edilməsi suların çirklənmə-
sinin aradan qaldırılması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
U
Oksidləşmə-bərpa baryeri
U
hipergenez zamanı səthi axar
sular ilə qrunt sularının əlaqəsi olan yerlərdə, suların yarım
çürümüş üzvi qalıqlarla təmasda olduğu zaman baş verir.
Geokimyəvi baryerlərin mikroelementlərin yayılma xüsusiy-
yətlərinin öyrənilməsində və texnoloji çirklənmiş ərazilərin
təmizlənməsində böyük əhəmiyyəti var.
2.2. Təbii mühit obyektlərinin monitorinqinin üsul
və normativləri
Zaman və məkan daxilində mütəmadi və uzunmüddətli
müşahidələr sistemi ətraf mühitin monitorinqinin komponent-
ləridir.
Təbii mühit monitorinqinin obyektləri atmosfer havası,
təbii sular, torpaq, flora və faunadır. Bu obyektlərin tədqiqi
üçün aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:
1. Kimyəvi üsullar (kimyəvi analiz metodlarından istifadə
olunur);
2. Bioloji üsullar (bioindikatorların köməkliyi ilə);
3. Distansion üsullar (məsafədən avia-kosmik müşahidələrin
aparılması);
Bu üsulların köməyi ilə əldə olunan nəticələr və aparılan
müşahidələrin əsasında proseslərin
U
modelləşdirilməsi
U
yerinə
yetirilir. Modelləşdirmənin aparılması sistemli yanaşma tələb
edir. Bu zaman öyrənilən ərazinin quruluşu və landşaft xüsu-
siyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. O cümlədən, aparılan
meteoroloji və hidroloji müşahidələr vasitəsilə toplanmış
faktiki material təbii mühitin real vəziyyəti haqqında tam fikir
söyləməyə əsas verir.
Dostları ilə paylaş: |