332
laşdırılması aparılır. Halqavarı strukturların endogen mənşəli olmasını təsdiq
etmək məqsədilə alınmış məlumatlar geofiziki materiallarla müqayisə edilir,
strukturların yaranma dövrünü təyin etmək üçün isə paleotektonik təhlil aparılır.
Tədqiqatların son mərhələsində ayrılmış strukturlar bütün əldə olan məlumatlar
kompleksi ilə (geoloji, geokimyəvi, geofiziki, seysmoloji və s.) təsdiq
olunmalıdır.
Ayrılan halqavarı strukturların uzun müddət mövcudluğu sübut olunduğu
halda, onlardan proqnoz-metallogenik xəritələrin tərtibində struktur əsas kimi
istifadə etmək olar.
Müxtəlif taksonometrik dərəcəli halqavarı strukturlar fərqli metallogenik
əhəmiyyətə malikdir. Onlardan ən nəhəngi – nuklearlar iri mineragenik almazlı,
qızıl-filizli, polimetallik və s. əyalətləri nəzarətləndirir.
Fərqanə və yaxud Sırdərya meqatağ tipli regional səviyyəli halqavarı
strukturlar – sürməlicivə, floritli və s. minerallaşmaya malik metallogenik
zonaları nəzarətləndirir (şəkil 129a).
Çatkalo-Kuramin tağı kimi tabeli dərəcəli halqavarı strukturlar əksər
əlvan, nəcib və nadir metalların minerallaşmasının paylanmasında konsentrik
metallogenik zonallığı müəyyən edir.
Orta Asiyadakı Laşkerek tipli lokal ojaq strukturları filiz rayonları,
qovşaqları sahələrinə uyğun gələn lokal filiz sahələrinin mövqeyini təyin edir
(şəkil 129 b). Bu strukturlar nəinki məhsuldar filizləşməni nəzarətləndirir,
həmçinin filizləşmə zonallığına təsir edir.
Şəkil 129. Müxtəli dərəcəli nəzarətedici halqavarı strukturlara misal
(N.T.Koşneva və İ.N.Tamsona görə).
a – meqahalqavarı strukturların Orta Asiyanın filiz (və neftli-qazlı) qurşaqları ilə əlaqəsinin
sxemi: 1 – 3 - qurşaqlar: 1 – flyuorit, 2 - sürmə - civə, 3 – neftli-qazlı; 4 – 5 – konturlar: 4 –
tağ (Q – T – Qərbi Tyan – Şan, K – Kurama, Ç – Çatkalsk, 5 – Meqatağ (I – Fərqanə, II–
333
Sırdərya)); b–Laşkerek ocaq halqavarı strukturunun metallotektonik rayonlaşdırma sxemi:
Filiz zonaları: 1 - qurğuşun-sink, 2 – mis – vismut. 3 – flyuorit, 4 – kvars-filiz, 5 – zonaların
sərhədləri, 6 - əsas qırılma pozulmaları.
Nuklearların mineragenik əhəmiyyəti. Bu halqavarı strukturların minera-
genik əhəmiyyəti onların aşağıdakı quruluş xüsusiyyətlərilə təyin edilir: 1)
xarici hissələrinin yüksək nüfuzetmə və mobilliyinə görə; 2) nuklearların
mərkəz hissələrində, həmçinin qövsvari və radial lineamentlərin, radial qırılma-
ların kəsişmə məntəqələrində halqavarı struktur-satellitlərin, radial qırılmaların
və tektonik inteqrasiya düyünlərinin olması; 3) dərinlik quruluşunun səciyyəvi
xüsusiyyətləri (internuklear vilayətlərlə müqayisədə yer qabığı və litosfer qalın-
lığının böyüməsi); 4) ilkin kembriyəqədərki dövrdən fanerozaya kimi nuk-
learların inkişafının uzunmüddətliliyi və irsiliyi.
Nuklearların əksəriyyətinin xarici hissələrində erkən kembriyəqədərki
yaşlı yaşıldaş qurşaqları yerləşir ki, onların da hüdudları daxilində dəmir, nikel,
kobalt və s. nəhəng metal yataqları mövcuddur. Bunlara misal olaraq, xarici
hissəsində Aldan qalxanının troq (buzlağın fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn
təknəyəoxşar dərə) kompleksi əmələgəlmələrində dəmirli kvarsit yataqları
lokallaşan Aldan-Stanvoy nuklearını; xarici hissəsində əsas və ultraəsas sü-
xurlarla genetik əlaqəli yataqlar (absest, polimetallik filizlər) yerləşən Vitim-
Oleklin nuklearı ola bilər.
Nuklearların haşiyələnmə qurşaqlarında nadir və əlvan metalların yataq-
ları ilə genetik əlaqədə olan erkən proterozoyun orogen maqmatik kompleks
süxurları yerləşir. Məsələn, Anqar nuklearı hüdudlarındakı Akitkan qurşağının
filizli vulkano-plutonik assosiasiyasının inkişaf rayonu; Aldan-Stanvoy nuklear-
larının xarici hissənin hüdudlarındakı nadir və polimetal filiz, mis, nikel və s.
yataqları ilə sahəvi və genetik əlaqədə olan ayrı-ayrı qovşaqlar bunlara aiddir.
Nuklearların xarici hissələrində iri halqavarı strukturlar - satellitlər
yerləşir. Müəyyən edilmişdir ki, satellitlərin kənarları boyunca dəmir, titan,
apatit və floqopitin yataqları formalaşır. Nuklearlar üçün inkişafın davamlılığı
və irsiliyi səciyyəvidir. Məhz bunun nəticəsində onlarda fəzavi əlaqəli dərinlik
maqmatik komplekslər – ultraəsasi və qələvi süxurlar, karbonatitlər və kimber-
litlər yerləşir. Bu, kimberlit sahələrinin və qələvi- və ultraəsas massivlərin
nuklearların xarici hissələrinin qövsvari və radial lineamentlərlə kəsişmə
düyünlərindəki əlaqəsi təyin olunan Sibir platformasında xüsusilə yaxşı ifadə
olunur. Həmin düyünlərdə adətən qalay, volfram və digər əlvan metal yataqları
yerləşir.
Nuklearların xarici hissəsində yalnız kembriyəqədərki yataqlar lokallaşır.
Burada uyğun filişləşməyə malik olan daha cavan qələvi və ultraəsas süxur
inturizivləri və kemberlitlər məlumdur. Hüdudlarında çoxlu kimberlit sahələri
və ultraəsas, qələvi süxurlar yerləşən Xeta-Olenek nuklearları buna misal ola
bilər.
334
Nuklearlarla kimberlit sahələri arasında aşağıdakı qaqunauyğunluq qeyd
olunmuşdur: kimberlit sahələri yalnız astonosfer qatının ən böyük qalınlığı və
dərinliyi ilə səciyyələnən yer qabığı sahələrində – nuklearların hüdudlarında
lokallaşır; kimberlit sahələri nuklearların ən mütəhərrik xarici hissələrində və
yaxud onların mərkəzində yerləşir.
Astroblemlərin mineragenik əhəmiyyəti. Qeyd etdiyimiz kimi, partlayış
mexanizmi süxurların temperatur və təzyiqinin kəskin və bir anda dəyişməsilə
şərtlənmişdir. Partlayış yerlərində fiziki-kimyəvi vəziyyətin dəyişilməsi minera-
genik əhəmiyyət kəsb edən yeni süxurların təzahür etməsinə gətirib çıxarır. Bu
baxımdan astroblemlərin axtarışı və aşkar olunması metal və qeyri-metal
faydalı qazıntıların ehtiyatının öyrənilməsində əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn,
Almaniyada Nordlinqen- Ris kraterində zyüvitlər tikinti materalları qismində
istifadə olunur.
Kanadada iri miqyaslı Sadberi mis-nikel yatağının formalaşmasını da
böyük həcmli meteoritlərin düşməsilə əlaqələndirirlər. Sadberi astroblemi
Ontario əyalətində yerləşir. Burada nikel daşıyan struktur - norit mikroqranit
intruziyası kraterin dibi boyunca səthə təzahür edərək onun ölçüsünü müəyyən
edir (60 km-ə qədər). Zərbə deformasiyası zonası (zərbə metamorfizminin
nişanələri; parçalanma konusu və s.) genişdir (74 km-ə qədər). Astroblemlərin
bazasında intruziya örtüyü altında deformasiyaya uğramış arxey və erkən
proterozoy yaşlı qranitlər, qranit-qneyslər, maqmatitlər və digər metamorfitlər
yatır. İntruziyanın qabığı kvarslı allogen brekçiyalar, şistlər və zərbə metamor-
fizmi nişanəli qumdaşlarına malikdir. Nikeldaşıyan noritlərin təzahürü krater
əmələgəlmədən sonra baş vermişdir. İntruzivlərin tərkibində mikroqranitlərin
nisbətən böyük rolu, çatları boyunca dərinlikdən qalxan əsas tərkibli maqmanın
turş impakt ərintilə əvəz olunması izah olunur. Bu hadisə sulfidlərin likvasiyası
ilə şərtlənmişdir. Sadberi astrobleminin formalaşma müddəti ilk proterozoya
aiddir (1840 mln. il).
Metamorfogen halqavarı strukturların mineragenik əhəmiyyəti. Bunlara
qneysli qırışıqlıq ovallar və qranit-qneys gümbəzləri aiddir. Adətən hər iki tip
dairəvi əmələgəlmələr nuklearların inkişafı ilə fəzavi və genetik əlaqədədir.
Lakin onlar kifayət qədər bir-birindən ayrılmış müəyyən geoloji xüsusiyyətlər
və morfoloji əlamətlərlə səciyyələnir və qədim platforma qalxanlarında qabarıq
təzahür edirlər. Məsələn, onlar Afrika kratonunun Mozambik blokunun aero-
kosmik şəkillərində diametri 100-160 km olan Nyasa, Kabu-Delqadu, Monatso,
Mokuba, Alto-Liqoniya (Zambezi) halqavarı strukturlarla aydın deşifrə olunur.
Daha yaxşı öyrənilmiş Alto-Liqoniya günbəzi məşhur peqmatitli rayona uyğun
gəlir. Bu günbəzin nüvə hissəsində nadir metal peqmatitləri, periferiyasında isə
muskovitli və nadir torpaqlı kutlə zonaları yerləşir.
Şimali Amerikanın hüdudlarında iri qızıl və gümüş, molibden, qurğuşun
və sink, volfram, sürmə, civə, həmçinin barit, bor, kobalt, kiçik dəmir yataqları
Dostları ilə paylaş: |