335
və nadir torpaq elementlərinin nəhəng Mauntin-Pas yataqları yerləşir.
Bütün bu
yataqlar metamorfogen tipli halqavarı strukturlarla əlaqədardır.
Avstraliyada Broken-Xill qneysli qırışqılıq ovalı dünyanın ən nəhəng
qurğuşunlu sink yatağıdır. O, aşağı proterozoy yaşlı qneyslərə aid edilir.
Dairəvi maqnit anomaliyalarının təhlili göstərir ki, onların müəyyən his-
səsi metamorfogen halqavarı strukturlara uyğundur.
Mövcud materiallar bir daha təsdiq edir ki, kosmik və yerüstü təd-qiqat-
ların kompleksləşdirilməsi, mineragenik cəhətdən
mühüm obyektlərin-gizli me-
tamorfogen halqavarı strukturların axtarışının perspektivliyini əhəmiyyətli
dərəcədə yüksəldir.
Maqmatogen halqavarı strukturların mineragenik əhəmiyyəti. Bu tip
halqavarı strukturlar əmələgəlmə mexanizminin müxtəlifliliyinə görə iki gene-
tik qrupa ayrılır: plutonogen və vulkanogen. Bu hər iki qrup mühüm minero-
genik əhəmiyyət kəsb edir. Onların əmələ gəlməsilə tərkibində uran, berillium,
alüminium, qızıl, gümüş, nadir elementlər və digər metallar saxlayan mühüm fi-
lizlər əlaqədardır. Plutonogen halqavarı strukturlar müxtəlif tərkibli intruziv
süxurlardan, (qranitoidlər, nefelinli siyenitlər, karbonatitlər) təşkil olunmuşdur.
Metallik filizlərin intruziv massivlərlə - plutonlarla sıx
genetik əlaqəsi məlum-
dur. Onlara yer kürəsinin bütün regionlarında rast gəlinir və bütün qitənin mine-
rageniyasında aparıcı mövqe tutur. Onlar arasında qranitoidlərdən təşkil olun-
muş plutonogen halqavarı strukturlar daha geniş yayılmışdır.
Qranitlərin halqavarı massivləri Afrikada İ.V.Davidenko tərəfindən hər-
tərəfli öyrənilmişdir. Bu qitədə Cos (Nigeriya) yaylasının halqavarı intruziyası
tantal, niobium və qalayın qranitli yataqlarının etalonu kimi qəbul oluna bilər.
Appalaçda halqavarı intruzivlərlə mis-sink, polimetal və digər metal yataqları
əlaqədardır. Bu yataqlar hersin və daha cavan yaşlı intruziv komplekslərdə for-
malaşmışdır. Xüsusən mineragenik baxımdan, plutonogen halqavarı struk-
turların lineamentlərlə kəsişmə zonaları daha maraqlıdır. D.Soul Koloroda yay-
lasında mis, sink, qızıl, gümüş və digər yataqların plutonogen halqavarı struk-
turlarla əlaqəsini göstərmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, diametri 150
km-dən
artıq olan halqavarı strukturlar metalların iri yataqlarını saxlamır.
Nefelinli siyenitlərin halqavarı massivləri də, həmçinin mineragenik ba-
xımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Apatitlərin yüksək konsentraiyası aşağı-
dakı metalların mineragenik əhəmiyyətini artırır: tantal, niobium, stronsium, se-
zium, titan, vanadium, kalium, sirkonium, aluminium və s. Buna misal olaraq,
Zovozersk massivinin loparitli filizlərini göstərmək olar. Ayrı-ayrı hallarda
apatit-nefelin filizlərinin ehtiyatı mlrd tonlarla hesablanır.
Qələvi ultraəsasi tərkibli (karbonatitlər) halqavarı massivlər bütün
qitələrdə, o cümlədən MDB-də, Kanadada, Brazilyada, Afrikada və s. məlum-
dur. Yaxşı öyrənilmiş Kovdor karbonatit massivi (MDB)
sənaye əhəmiyyətli
maqnetit, baddeleyit, apatit, floqopit, vermikulit, kalsit və diopsid saxlayır.
Sokli massivi (Finlandiya) yüksək miqdarda uran daşıması ilə fərqlənir. Kanada
336
ərazisində tərkibində yüksək miqdarda niobium saxlayan karbonatit massivləri
öyrənilmişdir (Sent-Onore, Oka və s.).
Əsasi tərkibli plutonogen halqavarı strukturlar mineragenik xüsusiyyət-
lərinə görə böyük maraq kəsb edir. Onlar arasında CAR-dakı Buşveld halqavarı
intruziv kompleksi (65000 km²) daha əhəmiyyətli hesab olunur.
Bu kompleksin
tərkibində noritlər, lavalar və piroklastlar, felzitlər, qranitlər və qələvi süxurlar
iştirak edir. Kompleksin strukturunun mürəkkəbliyi onun kompleks
minerageniyası ilə qeyd olunur. Kompleksin tərkibindəki mis, nikel, kobalt,
dəmir, titan, vanadium, xrom, platin qrupu metalları, qızıl, molibden, qalay,
flüorit və s. metallar sənaye əhəmiyyəti kəsb edir.
Kontinental vulkanik zolağın müasir metallogenik tədqiqi halqavarı struk-
turların dəqiq təhlili aparılmadan mümkün deyildir. M.İ.Filatov və b. Oxot-
Çukotka vulkanik zolağında apardıqları tədqiqatlarla
göstərmişlər ki, iri maq-
matogen halqavarı strukturlar əsasən bu regionun metallogenik xüsusiyyətlərini
müəyyən edir. Burada əlverişli filiz toplayıcı meyarlar qismində konsentrik və
ya qövsvarı qırılmaların radial lineamentlər və kiçik halqavarı strukturlarla
kəsişmə zonaları iştirak edir. Müxtəlif qitələrin vulkanik və vulkan-plutonik
halqavarı strukturları ilə mühüm təcrübi əhəmiyyət kəsb edən mis-porfir
filizləri əlaqədardır. Cənubi Amerikanın məlum mis yataqları bu genetik tip
halqavarı strukturlarla əlaqədardır. Burada And zolağında
və Karib regionunda
mis-porfir yataqları qabıqaltı mənşəli əhəngli qələvi maqmatik süxur kom-
plekslərilə assosiasiya təşkil edir. Bir çox hallarda yataqlar kvarslı monsonitlər,
dasit porfiritlər, kvarslı dioritlər və diorit porfiritlərin halqavarı subvulkanik
kütlələrinə uyğunlaşmışdır və güman ki, genetik olaraq onlarla əlaqədardır.
Həm ştokverk tip, həm də brekçiyalı boru tip mis-porfir yataqları üzrə məlu-
matlar göstərir ki, onların formalaşması genişlənmə şəraitində baş vermişdir.
Misin And zolağının halqavarı subvulkanik kütlələrilə əlaqədar olan bir çox
yataqları Cənubi Amerikanın qərb sahili boyunca yerləşmişdir.
Şimali və Cənubi Kordilyerdə lineamntlərin vulkan-plutonik mənşəli hal-
qavarı strukturlarla kəsişmə zonasında həmçinin çoxsaylı mis yataqları forma-
laşmışdır. Nyu-Meksika zolağı ilə Syerra-Madre, Qərbi Meksika zolağı ilə isə
Qərbi Ciyaya yatağı əlaqədardır. Bu zonalarla həmçinin bir sıra gümüş yataqları
əlaqədardır. Oxot-Çukotka zolağı, Afrika, Şimali
və Cənubi-Amerika üzrə
göstərilən misallar bir çox yataqların maqmatogen təbiətli halqavarı struk-tur-
larla sıx əlaqədar olmasını göstərir. Oxşar misalları Avstraliya və Avroasiyada
maqmatogen halqavarı strukturlarla əlaqədar olan əlvan, nadir və nəcib metal
yataqlarına da aid etmək olar (şəkil 130).
Maqmatogen halqavarı strukturların öyrənilməsi faydalı qazıntı yataqla-
rının proqnozlaşdırılması üçün iki aspektdə maraq kəsb edir. Turş, eləcə də
ultraəsasi sıra, yalnız bir qayda olaraq yüksək qələviliyə malik və məxsusi
metallogeniyalı intruziyalar dairəvi massivlər əmələ gətirmək ənənəsinə malik-
dir. Çox ehtimal ki, bu, yüksək qələviliyə malik maqmanın,
belə demək olarsa,