Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

50 
 
meyl edir (düz xətt, dairə  və s.). Bir zamanlarlar marsean kanalları bu yolla 
«açılmışdır». Mozaikanın həndəsiləşdirilməsi bizə dərketmə və öyrənilən sahə-
nin geoloji quruluşu ilə heç bir əlaqəsi olmayan obyektlər verə bildiyindən, 
ondan çəkinmək lazımdır. Məsələnin digər həlli daha mürəkkəb, lakin məh-
suldardır; bu - geoloji, geomorfoloji və digər materialların cəlb edilməsindən, 
onların kosmik təsvirlərlə müqayisəsindən və landşaft-geoloji modelin, cüzi də 
olsa, qurulmasından ibarətdir. Kosmik təsvirlərin görünmə müxtəlifliyinin bü-
tün baxdığımız halları bir kosmik şəklin təhlili zamanı rast gələ bilər və belə-
liklə, şəklin müxtəlif hissələrinin deşifrələnməsi müstəqil məsələləri həll edə bi-
lər. Kosmik təsvirlərin təhlili, başlıca elementləri - Geoloji, geomorfoloji, land-
şaft və s. obyektlərin obrazları, o cümlədən onların zaman- məkan münasibət-
ləri, əlaqə səbəbləri haqqındakı məlumatlar olan bilik bazası əsasında aparılır. 
Analizin nəticəsində təsvirin müxtəlif modelləri alınır (rəngçalar, həndəsi, 
landşaft, geoloji və s.) (şəkil 16). Konkret şəraitdən asılı olaraq, bu modellərin 
hər biri qeyri-şüurlu formalaşa bilər. 
Məntiqi analiz rəngçalar, həndəsi modellərindən landşaft modelinə  və 
sonra isə geoloji modelə keçilməsi zərurətindən irəli gəlir. Modelin qurulması 
təsviri korrektə edir (kosmik şəkildə görməni dəyişir). Modeli dərk edən zaman 
alınmış yeni məlumatlar isə bilik mənbəyinə daxil olur. 
 
Şəkil 16. Kosmik təsvirlərin modellərinin ardıcıllıqla  formalaşma  sxemi. 
 
Kosmik təsvir modellərinin qeydiyyatı - Kosmik şəkillərin təhlilinin (müşa-
hidəsinin) məlumatları yalnız onların qeydiyyatından sonra informasiya halına 
düşür. Qeydiyyatın  əsas üsulları-Qrafik və yazılı  təsvirdir. Qrafik üsullardan: 
xəritə  və sxemlərin tərtibini, maraqlı obyektlərin  şəkillərinin (rəsmlərinin) çə-
kilməsini (o cümlədən həcmi) (şəkil 17), bilavasitə  şəkil üzrə geoloji və geo-
morfoloji kəsilişlərin tərtibini və s. göstərmək olar. Qrafik qeydetmə üsulu hər 
bir konkret hal üzrə təyin edilir. Sonra isə deşifrələmə qrafiki də digər geoloji 
qrafik materiallarda olduğu kimi işlənilir.  

---

51 
 
 
Şəkil 17. Stereomodelin kosmik təsvirinin deşifrələmə məlumatlarına görə Orta 
Asiyanın  qırışıqlıq  sistemlərindən birinin rəsmi. 
QFZ -  qırılma-fleksur  zonaları. 
 
Distansion geoloji zondlamanın əksər məsələlərinin çoxsəviyyəli olmasını 
qeyd etmək vacibdir. Məsələn, neotektonik rayonlaşdırma üçün əvvəlcə geo-
morfoloji xəritə, metallogenik tədqiqatlar üçün isə maqmatik əmələgəlmələrin 
xəritəsi və pozulma tektonikasının sxemi tərtib olunur. Bu hallarda həm ilkin, 
həm keçid, həm də son modelləri qeydiyyatdan keçirmək lazımdır. Beləliklə, 
vizual deşifrələmə bir sıra qrafik materialların yaranması ilə müşayiət olunur. 
Deşifrələmə qrafikasına izahat əlavə olunur. Burada tədqiqatın məqsədi göstə-
rilir, işin metodikası əsaslandırılır, distansion zondlamanın istifadə edilən ilkin 
materialları xarakterizə olunur, obyektlərin hansı əlamətlərə görə deşifrələnməsi 
göstərilir və onların ayrılması qarşıya qoyulmuş  məsələnin hansı yolla həll 
edilməsini aydınlaşdırır. 
 
6.4. Deşifrələmə əlamətlərinin sistemləri 
 
6.4.1.KFŞ-n geoloji  deşifrələnməsinin əsas  məsələləri  və  üsulları 
 
Hazırda KFŞ kosmosdan yerin quruluşu haqqında  əsas və  dəyərli məlu-
matlar verir ki, bu məlumatların da işlənilməsi geoloji deşifrələmə üsulları ilə  
həyata  keçirilir. 

---

52 
 
Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir texniki vasitələr çox müxtəlif miqyaslı  
(1:200 000. 000–dən 1:100 000-ə qədər və hətta daha dəqiq) FŞ-n alınmasına  
imkan verir. Bu zaman generalizasiyanın hər bir səviyyəsi müəyyən geoloji  
informasiya daşıyır və ona xas olan deşifrələmə  əlamətləri ilə xarakterizə  
olunur, məsələn,  şəkillərin miqyasının kiçilməsi ilə süxurların maddi tərkibi  
haqqında məlumatların sayı azalır və strukturtektonik amillərin rolu artır. Bu  
halda dəqiq və  bəzən lokal şəkillər üçün aerofotoşəkillərlə (AFŞ) işlərkən  
istifadə olunan birbaşa və dolayı deşifrələmə əlamətləri tətbiq edilə bilər, bax-
mayaraq ki, daha yüksək səviyyəli generalizasiyalı  təsvirlər başqa yanaşma  
tələb edir. 
Kosmoşəkillərin (KŞ) geoloji deşifrələmə metodikası fotoşəkillərin (FŞ)  
geoloji deşifrələmə prinsipləri üzərində qurulur. Sonuncu geoloji quruluşun  
landşaftın AFŞ-də  əks olunan komponent və elementləri arasındakı qarşılıqlı  
əlaqənin öyrənilməsinə  əsaslanır. KFŞ-n deşifrələnməsi zamanı onların  əsas  
xüsusiyyətlərini: generalizasiyanın, həlletmə qabiliyyətinə uyğun olaraq, deşif-
rələmə elementlərinin seçiminə təsir göstərən yüksək səviyyəsini  nəzərə almaq  
lazımdır. 
KFŞ-də  geoloji obyektlərin deşifrələnməsi  zamanı  meydana  çıxan  əsas  
məsələlər  aşağıdakılardır: 
1.Tektonikanın, struktur formaların morfologiyasının xarakterinin, onların 
qarşılıqlı əlaqəsinin, genezisinin və nisbi  yaşının  öyrənilməsi; 
2.Sahələrdə liotolojistratiqrafik komplekslərin aşkar edilməsi və  izlənil-
məsi,  onların  fəza  və  zaman  üzrə  qarşılıqlı  əlaqəsinin  analizi; 
3. Yer səthinin landşaft örtüyünün və onda geoloji obyektlərin əksolunma  
dərəcəsinin öyrənilməsi; 
4.Ərazinin geomorfoloji xüsusiyyətlərinin (relyefin formalarının genezisi  
və onların yaşı) öyrənilməsi və analizi; 
5.Müasir  geoloji  proseslərin  öyrənilməsi; 
6.Yeni xəritələrin dəqiqləşdirilməsi, təfsilatının göstərilməsi və ya  yara-
dılması (geoloji, tektonik, geomorfoloji, seysmik rayonlaşdırma, mühəndis- 
geoloji, proqnoz və s.). 
Deşifrələmənin kəmiyyət və keyfiyyət üsullarını ayırırlar. Kəmiyyət  de-
şifrələmə süxurların yatım elementlərini və qalınlığını, geoloji kütlələrin  ölçü-
lərini, yarılma pozulmalarının amplitudunu təyin etməyə imkan verir. KFŞ-n  
kiçik miqyası və nisbətən alçaq həlletmə qabiliyyəti ilə əlaqədar olaraq,  hazırda  
kəmiyyət üsullarının rolu məhduddur. Ölçü xüsusu fotoqrammetrik cihazların  
köməyi ilə aparılır. Keyfiyyət deşifrələmə iki qrupa ayrılan deşifrələmə  (indika-
sion)  əlamətləri üzərində qurulur: 1) bilavasitə geoloji obyektləri  əks etdirən  
birbaşa  əlamətlər; 2) geoloji obyektlərin landşaftın bütün tərkib hissələri və  
deşifrələmənin landşaft üsullarına daxil olan dolayı  əlamətlər. Örtülü
 
rayonlar  
üçün bu üsul landşaftın geoloji quruluşla əlaqədar olan fotogenik  komponent-
lərinin  seçilməsini  təmin edərək,  aparıcı  üsul  hesab  edilir. 

---