Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

53 
 
Təbii generalizasiya nəticəsində açıq rayonların KFŞ-də landşaftın kom-
ponentlərinin geoloji nəzarəti daha dəqiq, dolayı  əlamətlərin analizini tələb  
etmədən təzahür edir. Onların KFŞ-də geoloji quruluşun (relyef istisna olmaqla)  
indikatorları  kimi  rolu  AFŞ-lə müqayisədə aşağı düşür. 
 
6.4.2.Birbaşa deşifrələmə əlamətləri 
 
Birbaşa  deşifrələmə  əlamətləri iki  qrupa  ayrılır:  həndəsi  və  fotoqram-
metrik. Birinci qrupa forma, ölçü və geoloji kütlələrin qarşılıqlı yerləşməsi,  
ikinci  qrupa  isə  rəng  və  fotoçalar  aiddir. 
Həndəsi - əlamətlərin öyrənilməsi  əsasında geoloji quruluşun landşaftın 
daxili strukturunu əmələ gətirən elementlərinin bilavasitə qəbul edilməsi həyata 
keçirilir. Özünün dəyanətliliyi ilə bu indikatorlar geoloji deşifrələmədə daha  
etibarlı hesab edilir, lakin onların istifadəsi bitki və torpaq örtüyündən məhrum  
olmuş  açıq  rayonlarda  mümkündür.   
Forma - daha dəqiq müəyyən olunan, dəyanətli və çox istifadə olunan  
əlamət hesab edilir. Xarakter formasına görə vulkanik qurğular,
 
geoloji  sərhəd-
lər, qırılma pozulmaları, intruziv kütlələr, tektonik cəhətdən müxtəlif regionlar  
və s. yaxşı təyin olunur. 
Geoloji kütlələrin  ölçüləri  şəkillər üzrə ya şəkillərin miqyasından asılı  
olaraq, təxminən adi, sadə üsulların, ya da yüksək dəqiqlik tələb olunduğu  
hallarda xüsusu stereofotoqrammetrik cihazların köməyi ilə  təyin olunur. Bu  
zaman nəzərə almaq lazımdır ki, olçü imkanları və dəqiqliyi şəkillərin həlletmə  
qabiliyyəti ilə  məhdudlaşır. Məsələn, lokal FŞ-də daha az əks olunan detallar  
on metrləri aşmır. Geoloji kütlələrin ölçüləri bəzən onların mənşəyi və regionun 
quruluşunun xüsusiyyətləri haqqında nəticə çıxarmağa imkan verir. 
Geoloji obyektlərin  qarşılıqlı yerləşməsi  onların regionun quruluşunda  
vəziyyətini (fəza və yaş), regionun geotektonik təbiətinin xüsusiyyətlərini, bəzi  
hallarda  isə  süxurların  tiplərini  təyin  etməyə  imkan  verir. Məsələn, təsvirin  
zolaqlı şəkli laylı çökmə və ya metamorfik süxurların fərqləndirici əlaməti he-
sab olunur, bununla belə, zolaqlılığın xarakteri bəzən onların tərkibini təyin 
etməyə əsas verir. Tektonik elementlərin qarşılıqlı münasibətinin xüsusiyyətləri 
öyrənilən  regionun  tektonik  tərzini  müəyyən  edir. 
Yuxarıda  göstərilən   əlamətlər  bütün  eyni  miqyaslı  kosmik  təsvirlərdə 
dəyişməz hesab olunur, yalnız geoloji obyektlərin təsvirinin  şəkli kimi,  
generalizasiyanın müxtəlif səviyyələrində  dəyişir. Sonuncu, relyefin  xarakte-
rindən, onun parçalanma dərəcəsindən, çatlılığından, erozion şəbəkənin kəsil-
məsindən, torpaq və bitki örtüyünyn mövcudluğundan asılı olaraq formalaşır. 
Bu əlamətləri “mütləq” adlandırmaq qəbul edilmişdir. Belə ki, onlar planalma  
zamanı geoloji  obyektlərin  dəyişməz  xüsusiyyətləri  ilə  əmələ  gəlir. 
Fotoqrammetrik əlamətlər - (rəng və çalar) bir sıra səbəblərdən (müxtəlif  
işıqlanma, atmosfer səpələnməsi, səthdə yatan süxurların tərkibinin dəyişməsi,  

---

54 
 
nəmlənməsi və s.) qeyri-dəyanətli hesab olunur ki, bu da onları nisbi  kateqori-
yaya  aid  etməyə  imkan  verir. 
Rəng-  (daha dəqiq, obyektlər arasında rəng müxtəlifliyi) rəngli KŞ-də  
əsas  deşifrələmə  əlamətlərindən  biri  hesab  olunur,  lakin güclü dəyişkənliyi  
səbəbindən onun  geoloji  deşifrələmədə ehtiyatla istifadəsi  tələb  olunur. 
Fotoçalar- ağ-qara şəkillərdə  ağ çalardan  qarayadək  dəyişir.  Süxurların  
fotoçaları (rəngdə olduğu kimi) onların tərkibi və onları örtən dördüncü dövr  
və ya müasir çöküntülərin nəmliyi ilə  təyin olunur. Bu zaman nəzərə almaq  
lazımdır ki, hazırda KŞ-də daha az əks olunan detalların ölçüləri 10-50 mini 
aşmır. Bu, ayrı-ayrı lay və qatların,  əsasən süxurların tərkibi ilə müəyyən  
olunan, xüsusilə tonal differensasiyanı  məhdudlaşdıran spektral parlaqlıq  
əmsallarının güclü inteqrasiyasına gətirib çıxarır. Geoloji kütlələrin bununla  
əlaqədar olan sahə üzrə kifayət qədər böyük çıxışları, tərkibinə görə eynicinsli, 
relyefin orta və ya kiçik şaquli parçalanması zamanı süxurların eyni yatıma 
malik olması hallarında tonal fərqliliyi açıq  rayonlarda  yaxşı  izlənir. 
Örtülü  rayonlarda  süxurların  çalarına  torpaq-bitki  örtüyünün  xarakteri  
kifayət  qədər  təsir  göstərir.  
Fotoçalar fərqliliyinin  analizində  eyni  rayonun  müxtəlif  şəkillərinin  
müqayisəsi zamanı  daha diqqətli  olmaq  lazımdır,  belə  ki,  fotoçalar kifayət 
qədər fərqlənə bilər. Fotoçaların intensivliyi M.N.Petruseviçə görə  aşağıdakı  
səbəblərdən  asılı  olaraq  dəyişir: 
1) şəkli  çəkilən  səthin  rəngləri və  ya daha  dəqiq  desək,  onun  spektral  
əksolunma  qabiliyyəti; 
2) şəkli  çəkilən  səthin  quruluşu  və  vəziyyəti; 
3) səthin  günəş  şüaları  ilə  işıqlanma  dərəcəsi  (ilin  və  sutkanın  ayrı-
ayrı vaxt  kəsimləri  ilə  təyin  olunur); 
4) tətbiq olunan fotoaparat və fotomateriallar (plyonkalar, kağızlar və s.). 
Fotoçalar, müxtəlifliyin optik və  sıxlıq göstəricilərinə görə, mikrofotometrlə-
mənin köməyi ilə aparılır və açıq rayonların geoloji deşifrələnməsi zamanı, 
örtülü
 
rayonlar üçün isə  səth  əmələgəlmələrinin geoloji struktur ilə  təsdiq  
olunmuş əlaqəsinin mövcud olduğu hallarda maraq kəsb edə bilər. Gözlə çətin 
fərqlənən fotoçalar müxtəlifliyinin ayrılması  məqsədilə,  şəkillərin hissələrini 
eyni tonallıqla fərqlənən müxtəlif rənglərlə boyamağa imkan verən xüsusi  
aparatlardan  istifadə  olunur. 
 
6.4.3.Dolayı  deşifrələmə  əlamətləri 
 
Dolayı deşifrələmə əlamətlərinə relyef, hidroqrafik şəbəkə, torpaq, bitki,  
insanın mühəndisi fəaliyyəti və  təbii  ərazi kompleksləri aiddir. Onlar geoloji  
quruluşun elementlərinin birbaşa  əks olunması imkanı istisna olunan örtülü
 
 
rayonlarda lokal və dəqiq şəkillərin geoloji deşifrələnməsi zamanı geniş istifadə  
olunur. 

---