Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

10 
 
B i r i n c i    h i s s ə 
 
YERİN KOSMOSDAN DİSTANSİON 
ZONDLANMASININ TEXNİKİ TƏMİNATI 
 
Kosmik zondlamanın texniki təminatı – bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan 
ölçü kompleksləri, sonuncuların orbitə çatdırılması üçün orbital daşııyıcılar və 
nəqliyyat vasitələri, informasiyaları işçi orbitdən Yerə ötürən və onları istifadə 
üçün  əlverişli formaya çevirən texniki vasitələr, o cümlədən avtomatik  və 
vizual deşifrələmə  üsulları  sistemi  kimi  özünü büruzə  verir.   
 
I. ORBİTAL DAŞIYICI  VASİTƏLƏR 
 
Kosmik avadaqlıqları, tədqiqatçıları və o cümlədən, müxtəlif yükləri orbi-
tə  çatdıran raketlər və kosmik  gəmilər  nəqliyyat  vasitələri  adlanır. 
Kosmik raketlər yaradılmazdan  əvvəl, yer səthinin fəzadan öyrənilmə-
sindən, aerofotoplanalmadan geniş istifadə edilməsinə baxmayaraq, 20 km - 
dən böyük olan yüksəklikdən alınmış aerofotoşəkillərin informasiya imkanları 
çox zəif idi. Ona görə  də qeydedici cihazları kosmik yüksəkliyə    qaldırmağa  
ehtiyac yaranırdı. 1940-cı illərin sonu 50-ci illərin əvvəllərində böyük yüksək-
liklərə çata bilən ballistik raketlər yaradıldı. 1945-ci ildə ABŞ  tərəfindən 120 
km yüksəkliyəyə buraxılmış “FAU -2” ballistik raketi vasitəsilə Yerin kosmik  
şəkli  əldə  edildi. Sonralar, 1957-ci ilə qədər, kosmosa müxtəlif  məqsədli  bir 
çox ballistik raketlər göndərilmişdir ki, onların da arasında xüsusi yeri ikipilləli 
raket-daşıyıcılar tuturdu. İkipilləli ballistik raketlərin yaradılması dünya təcrü-
bəsində ilk dəfə olaraq, kosmik fəzanın planlı surətdə tədqiqi proqramının  tərti-
binə  və  işlənməsinə  güclü  təkan  verdi. 
İlk ikipilləli raket-daşıyıcılar qitələrarası ballistik raketlərin əsasında yara-
dılmışdır. Yerin süni peykinin  dünyada ilk dəfə orbitə çıxarılması bu tip raketlə 
həyata keçirilmişdir. 
Sonrakı üçpilləli “Vostok” tipli raketdaşıyıcıların yaradılması ilk dəfə  
kosmik gəmilərdə insanın uçuşuna və idarəolunan gəmilərin ixtirasına  şərait  
yaratdı. Bu tipli raket-daşıyıcılarla ilk Ay stansiyaları, “Kosmos” seriyalı  peyk-
lər və digər kosmik cihazlar kosmosa çıxarıldı. 
Orta sinfə mənsub «Soyuz» üçpilləli raket-daşıyıcıların yaradıl-ması ida-
rəolunan avtomatik kosmik gəmi və peyklərin buraxılmasını reallığa çevirdi. 
Orta sinfə  mənsub olan bu raketlər 7 tona qədər yükgötürmə qabiliyyətinə 
malikdir. Təkmilləşdirildikdən sonra üçpilləli raketlərin  əsasında dördpilləli 
«Molniya»tipli raket-daşıyıcı işlənib hazırlandı və bu da «Molniya», «Proqnoz» 
tipli  peyklərin  orbitə  çıxarılmasını  təmin  etdi. 
1965-ci  ildən  etibarən,  orbitə 20 tona qədər faydalı yük  qaldıra  bilən 
ağır sinfə mənsub «Proton» tipli çoxpilləli daşıyıcı raketlər istismara buraxılır. 

---

11 
 
Kosmik gəminin sxeminin orijinal yerləşdirilməsində, mühərriklərinin kon-
struksiyasında, elektron sistemlərində qabaqcıl texnologiyanın bütün imkanla-
rından  istifadə   edilmişdir. 
“Proton” tipli   raketlərdəki  avtomatik cihazların köməyi ilə Ay, Venera, 
Mars və digər fəza kütlələri öyrənilmiş  və “Veqa” proqramı  həyata keçiril-
mişdir.  “Salyut” və “Mir” orbital stansiyaları, “Horizont”, “Raduqa”, “Ekran” 
geostasionar əlaqə peykləri də “Proton” tipli raketlərin vasitəsilə kosmik orbitə 
çıxarılmışdır. 
1987-ci ilin mayında ilk dəfə orbital, təkrar uçuşlu gəmilər kimi iri həcmli 
kosmik cihazları  və uzunmüddətli stansiya modullarını istinad orbitinə  çıxar-
maq üçün “Enerji” universal raket-daşıyıcının  uçuş  sınağı  keçirilmişdir. Start 
kütləsi 2000 t-dan artıq olan  «Ener-ji»nin  orbitə  100 t-dan  artıq  faydalı  yük  
qaldırma imkanı vardır. Raket-daşıyıcının uzunluğu 60m, en kəsiyinin  
maksimal ölçüsü 20 m,  ikinci  pillənin diametri isə 8 m-dir. Yüksək  dərəcəli  
avtomatlaşdırma “Enerji” raket-daşıyıcı start kompleksinin əsas xüsu-siyyət-
lərindən biridir. Avtomatik  idarəetmə  üç əlaqədar prosesdən: birinci - hazırlıq 
və    işəsalınma sisteminin avtomatlaşdırılmış idarə edilməsi; ikinci - raketin 
vəziyyəti haqqında ilkin zəruri informasiyaların (daşıyıcının konstruksiyasının  
bütün elementlərinin temperatur ölçüləri, yanacaq qablarındakı qaz və maye-
lərin vəziyyəti və s.) alınması, üçüncü - yanacağın saxlanıldığı qabdan raketə 
avtomatik verilməsinin və yerdəki start kompleksində  işin təhlükəsizliyinin 
təmin edilməsindən ibarətdir. 
 
II. KOSMİK DAŞIYICILARIN VƏ 
İŞÇİ ORBİTLƏRİN ƏSAS TİPLƏRİ 
 
Yerətrafı kosmik fəzanın və Günəş sistemi planetlərinin avtomatik  rejim-
də öyrənilməsi üçün xüsusi nəqliyyat raketlərinin köməyi ilə orbitə  çıxarılan 
kosmik daşıyıcılar - texniki vasitələrdir. Həll ediləcək məsələlərdən və 
konstruksiyalarının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, kosmik daşıyıcılar aşağıdakı 
tiplərə bölünür: Yerin süni peykləri (YSP), planetlərarası avtomatik stansiyalar 
(PAS), idarəolunan kosmik gəmilər (İKG), uzunmüddətli orbital stansiyalar  
(UOS). 
 
2.1. Yerin süni peykləri (YSP) 
 
YSP - bir çox elmi və praktiki məsələləri həll edə bilən müstəqil kosmik 
uçuş cihazlarıdır. YSP orbitə ilk dəfə 1957-ci il oktyabr ayının 4-də  çıxarılmış-
dır. Onun  forması  kürə şəklində, diametri 580 mm,  çəkisi  83,6 kq olmuşdur. 
Apogeyinin (Ay orbitinin Yerdən  ən uzaq nöqtəsi) hündürlüyü 947 km, peri-
geyinin (Ay orbitinin Yerə ən yaxın nöqtəsi) hündürlüyü  isə 228 km olmuşdur. 
Dynyanın ilk süni peyki kosmik fəzada üç aya yaxın fəaliyyət göstərmişdir. 

---

12 
 
İlk peykin kosmosa buraxıldığı tarix - kosmik fəzanın planlı surətdə 
öyrənilməsinin başlanğıcı kimi qəbul edilir. YSP-nin məlumatları elm və  texni-
kanın  bir  sıra  sahələrində  özünün  geniş    tətbiqini tapmışdır. Onlar - uzaq 
məsafədən fasiləsiz radio və televiziya verilişlərinin aparılmasına, havanın 
proqnozlaşdırılmasına, atmosferin xüsusiyyətlərinin və  tərkibinin öyrənilmə-
sinə, təbii mühitin fasiləsiz  müşahidəsinə (monitorinq), mineral ehtiyatlarının  
paylanma qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə  və Yerin əsas parametrlə-
rinin dəqiqləşdirilməsinə imkan verir. YSP-nin ilk təcrübi istifadəsi meteorolo-
giyada tətbiq edilmişdir.  İlk meteoroloji peyk fəzaya 1959-cu ilin fevralında 
buraxılmışdır. 1960-cı ildən başlayaraq, peyklər yerin atmosfer qatının vəziy-
yəti haqqında daimi operativ informasiya verməyə başlamışdır. YSP-də quraş-
dırıdmış xüsusi cihazlarla  yerin fasiləsiz müşahidəsi tədqiqatçılar üçün təbii 
ehtiyat-ların öyrənilməsində qiymətli materiallar   almağa imkan  yaratmış-dır. 
YSP orbitə  çıxarılarkən bir sıra məsələlər  həll edilməlidir: məsələn, orbitin  
parametrlərinin seçilməsi, onun fəzada korreksiyasının dəqiqləşdirilməsi, peyk-
dən  sistemlərin  həlletmə   imkanları   və  s. (cədvəl 1). 
 
Cədvəl 1 
Yerin süni peyklərinin və uçan orbital stansiyalarının texniki səciyyəsi 
 
Gəmilər 
Orbitin 
yüksəkliyi, 
km 
Spektrin görünən 
zonasında şəkillərin 
həlletmə qabiliyyəti, m 
Əhatə 
zolağının 
eni, km 
“Vostok-1,  3-6” 
“Vosxod-1,  2” 
“Soyuz-3,  6,  8” 
“Soyuz-7,  9” 
“Salyut-1” 
“Soyuz-12“ 
“Soyuz-13“ 
“Kosmos-
122,144,156,184,206, 226“ 
«Kosmos-243» 
„Meteor-1 – 15“ 
“Zond” 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
 
150-500 
500-1000 
500-1000 
500-1000 
 
20-300 
20-300 
20-300 
20-300 
20-300 
20-300 
 
20-300 
300-3000 
300-3000 
300-3000 
 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
 
100 
1000 
1000 
1000 
 
Cədvəldən göründüyü kimi, planalmanın uçuş yüksəkliyi  artdıqca  görüş 
sahəsi çoxalır və  şəkillərin həlletmə imkanları  zəifləyir. Orbitin kiçik yük-
səklikdə olması isə görüş sahəsinin azalmasına gətirib çıxarır. Ona görə də həll 
ediləcək məsələlərdən asılı olaraq, orbitin optimal yüksəkliyinin seçilməsi ciddi  
hesablamalar tələb edir. Kosmik tədqiqatların nəzəriyyəsi və təcrübəsi göstərir 
ki, YSP 300 km yüksəklikdə uçarkən, peykdəki cihazların görmə bucağı-150
0
; 
500 km yüksəklikdə isə 130
0
 olmalıdır. Əks halda, orbitlər  arasında qalan yer 
səthi,  peykdə  olan cihazların nəzər sahəsindən kənarda qala  bilər.  Lakin belə 
böyük görmə bucağı şəraitində, təbii ki, şəkillərin miqyası onların mərkəzindən 

---