Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?
Yüklə 3,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
26 1961-ci ilin avqust ayından İKG-dən yer səthinin şəklini çəkməyə başla- mışlar. Bu zaman təyyarəçi kosmonavt Q.S.Titov ilk dəfə kosmik fəzadan planetimizin səthinin fotoşəklini çəkmişdir. Kosmik şəkillərin əsas fərqləndirici cəhəti bir fotoşəkillə səthin böyük bir hissəsini əhatəetməsi qabiliyyətinin olmasıdır. İstifadə edilən fotolentlərdən və şəkilçəkən cihazlardan asılı olaraq, elektromaqnit spektrinin bütün diapazon- larında, onun müxtəlif zonalarında və hətta infraqırmızıya (İQ) yaxın diapa- zonda da şəkil çəkmək mümkündür. Şəkillərin miqyası iki əsas parametrdən- şəkilçəkmənin yüksəkliyi və obyektivin fokus məsafəsindən asılıdır. Kosmik fotoaparatlar optik oxun meylliyindən asılı olaraq, yer səthinin planını və perspektiv şəkillərini almağa imkan yaradır. Hazırda kosmik şəkilləri 60% və daha böyük örtmə ilə almağa imkan verən, yüksək həlletməyə malik fotoaparatlardan istifadə edilir. Fotoplanalmanın spektral diapazonu infraqırmızıya yaxın zonanın görünən hissəsini (0,86 mkm-ə qədər) əhatə edir. İKG-dən yer səthinin şəklini çəkmək üçün KATE-140, MKF-6, FMS və s. markalı şəkilçəkən sistemlərdən istifadə edilir. Bunlardan keçmiş SSRİ və Almaniya mütəxəssisləri tərəfindən “İnterkosmos” proqramına əsasən hazırlan- mış MKF-6M markalı çoxzonallı kosmik fotokamera gövdədən, obyektivləri olan 6 kasetdən, elektron blokdan və idarəetmə sistemindən ibarətdir. Bu sistemin parametrləri aşağıdakılardır: Kanalların sayı……………………………… ……………………………..............6 Şəkilçəkmənin yüksəkliyi…………………………………………....…200-400 km Cəftə………………………………………............... fırlanan disklərlə mərkəzi tipli Örtmə qabiliyyəti …………………………………………………………20 – 80 % Lentin eni ………………………………………………………....…70 mm-ə qədər «Pinatar»obyektivi ……………………………………………………....... 4/125 MKF-6M fotokamerası altı spektral kanala malikdir ki, bunlar da aşağı- dakı spektr zonalarında işləyir: 0,45 – 0,50; 0,52 – 0,56; 0,58 – 0,62; 0,64-0,68; 0,70-0,74; 0,78- 0,86. Alınan təsvirin ölçüləri 55x81mm-dir. Bu şəkillər yüksək həlletmə imkan- larına malikdir və onlar bir neçə dəfə böyüdüldükdə belə, informativliyini itirmir. Şəklin kənarında sensitometrik paz, şəklin çəkilmə vaxtını göstərən saat, lentin aydınlıqsaxlama kodu və kadrın nömrəsi yerləşir. 265 km yüksəklikdən çəkilmiş şəkillərin miqyası təxminən 1: 2 000 000–ə yaxın-dır. 1-4-cü kanalların zonal şəkillərini 60 dəfə böyütmək olar. Belə böyüdülmüş halda onlar geoloji deşifrələmə məqsədləri üçün öz informativliyini itirmir. 5-6 -cı kanallarla alınmış şəkillər isə yalnız 10 dəfə böyüdülə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, indiki fotoqrafik planalma kosmik fəzadan alınmış planalmanın ən məlumatlı növüdür. Təcrübə göstərir ki, insan gözünün 27 fiziologiyasına uyğun gələn, yəni bütün sahəni eyni zamanda görməyə imkan verən şəkillərin optimal ölçüləri 18 x 18 sm-dir. Əlverişli istifadə üçün biri-birini örtmə qabiliyyətinə malik ayrı-ayrı kosmik şəkillərdən: fotosxemlər (fotomozaika) və ya istinad nöqtələrinin 0,1 mm və daha çox dəqiqliklə topoqrafik bağlanması olan fotoxəritələr qurulur. Fotosxemləri qurmaq üçün yalnız planlı kosmik şəkillərdən istifadə edilir. Müxtəlif miqyaslı perspektiv kosmik şəkilləri planlı şəkillərə çevirmək üçün, «trasformasiya» adlanan xüsüsi proses tətbiq olunur. Kosmik şəkillərin trans- formasiya edilməsi kosmosxemlərin və kosmofotoxəritələrin tərtibində müvəf- fəqiyyətlə istifadə edilir ki, onlar da adətən koordinatın coğrafi şəbəkəsinə çox asan bağlanır. Kosmik şəkillərin transformasiyası və kosmofotoşəkillərin hazır- lanması geodezistlər tərəfindən xüsusi cihazlarla – transformatorlarla həyata keçirilir. 3.3. Televiziya kosmik planalması Televiziya kosmik planalması fotoqrafik planalmadan özünün az həlletmə qabiliyyətli təsvirlər verməsi ilə fərqlənir (şəkil 2). Onlar meteoroloji xidmət- lərdə çox geniş istifadə edilməklə yanaşı, geoloji işlərdə də öz tətbiqini tapır. Televiziya kosmik planalmasında şəkil «vidiokon» qəbuledici qurğuya proyeksiyalanır ki, onun da köməyi ilə fototeleqraf rejimdə elektromaqnit siqnalları radiokanallarla Yerin qəbuledici stansiyalarına verilir və ya maqnit lentinə yazılır. Yerdəki qəbuledici stansiyalara daxil olan telesiqnallar gücləndirilir və teleekrandan xüsusi qurğu vasitəsilə çəkilən görünən televiziya təsvirlərinə çevrilir. Təbii ki, teleşəkillərin belə çoxpilləli və mürəkkəb ötürülməsi onların informativliyinin itməsinə gətirib çıxarır. Bu itkini özünəməxsus tərzdə kom- pensə etmək məqsədilə, YSP sırasında çoxzonalı rəngli şəkillər almaq üçün xüsusi işıq süzgəclərinin köməyi ilə müxtəlif rejimlərdə işləyən bir neçə tele- kameralar quraşdırılır. Telekameranın əsas hissəsi - vidikon-ötürücü borudur. Televiziya plan- alması zamanı borunun işləmə dövrü on saniyələrlə ölçülməklə, aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirir: ekspozisiya, elektron təsvirin hesablanması, növbəti ekspozisiyaya hazırlıq. Kadrlı televiziya təsvirləri yüksək geometrik dəqiqliyi və bir-birini xeyli örtmək hesabına stereoskopik cütlərin alınması imkanlarına görə fərqlənir. 28 Şəkil 2. Kosmik - foto (a) və televiziya (b) şəkilləri (Cənub-qərbi İranda Zaqros dağlarının). Bir çox YSP, o cümlədən “Meteor” (keçmiş SSRİ) və “Nimbus” (ABŞ) televiziya sistemləri ilə təmin edilmişdir. Bu növ YSP-dən alınmış materiallar geoloji tədqiqatlarda geniş istifadə edilir və onların müqayisəli xarakteristikası aşağıdakı kimidir. YSP “Meteor” “Nimbus” Uçuşun yüksəkliyi, km ………….……………. 620-890 1070-1180 Əhatə etdiyi zolaq, km …….……………..….. 100-1400 2700-3800 Kadrların ölçüləri, sm…..………………………... 11x11 25,4 x 25,4 Yerdəki həlletmə imkanları, km ….………...…. 1,25-1,70 3,2 – 3,3 Spektrin zonası, mkm…………………….…….. 0,4 – 0,7 0,4 – 0,7 Kosmik televiziya planalmasının üstünlüyü böyük tezliyə və operativliyə, çatışmayan cəhətləri isə - onların natamam keyfiyyətli və zəif (fotoşəkillərlə müqayisədə bir neçə dəfə az) həlletmə imkanlarına malik olmasıdır. Yüklə 3,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|