Microsoft Word KÜLTÜr evreni doc
Yüklə 408,21 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DEPORTASİYA TARİXİNDƏN FROM THE HISTORY OF DEPORTATION AND GENOCIDE OF AZERBAIJANIS
- - Doç.Dr. Abdulla MUSTAFAYEV
- Açar kelimeler
- KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
| KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIM VƏ DEPORTASİYA TARİXİNDƏN FROM THE HISTORY OF DEPORTATION AND GENOCIDE OF AZERBAIJANIS ИЗ ИСТОРИИ ГЕЫОЩИДА И ДЕИОРТАЩИИ АЗЕРБАЙДЖАНЩЕВ
Prof. Dr. Həmzə CƏFƏROV * - Doç.Dr. Abdulla MUSTAFAYEV **
Хцлася Мягалядя Азярбайжан халгынын ган йаддашынын аьрылы-ажылы сящифяляриндян олан депортасийа, сойгырым вя гачгынлыг проблемляри арашдырылмышдыр. Мцяллифляр бурада ХВЫ ясрдян башламыш вя эцнцмцзядяк олан иллярдя ермянилярин тцркляря вя азярбайжанлылара гаршы йеритдикляри сойгырым вя депортасийадан, онларын вящшиликляриндян, Азярбайжанын мцстягиллик газандыгдан сонра милли тарихимизин эениш ишыгландырылмасы цчцн йаранмыш имканлардан сющбят ачмышлар. Щямчинин, мягалядя Щейдяр Ялийевин икинжи дяфя сийаси щакимиййятя гайыдышындан сонра бу проблемля ялагядар имзаладыьы фярман вя сярянжамларын тарихи ящямиййяти ачыгланмыш, дювлятимизин сойгырыма мяруз галмыш вя гачгынларла апарылан ишляр щаггында, Даьлыг Гарабаь проблеминин щялли истигамятиндя щяйата кечирилян тядбирляр арашдырылмыш, ермяни тяжавцзцнцн ажы нятижяляринин дцнйа ижтимаиййятиня чатдырылмасында апардыьы мягсядйюнлц сийасят юз яксини тапмышдыр. Açar kelimeler: Ermeni soyqırımı, Dağlık Qarabag, Hяyder Яliyev, Azяrbaycan
In the article is researched refugee problems, genocide, and deportation blood memory of Azerbaijan people. Authors is talked from XVI centuries to our days deportation and barbarisms of Armenians to the Turkish, from the good chances
* Nahçivan Devlet Üniversitesi Rektör Yardımcısı ** Nahçıvan Devlet Üniversitesi Öğretim Üyesi
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
171 for research perfectly of our national history after gained independent of Azerbaijan. Also, in the article is shown the important of decrees and orders relation to this problem after the returning of Haydar Aliyev to power the second time, works of our republic about is taken with refugees and liable to the death, is researched events about solving of Nagorno Garabag problems, and is reflected advisable politic which he was taken to the world community the hard results of Armenian aggression.
Aliyev
Qan yaddaşımızın ən ağrılı-acılı səhifələrindən olan deportasiya, soyqırım və qaçqınlıq bəlaları xalqımızın taleyinə çox baha başa gəlib. Son iki əsr ərzində Azərbaycan xalqına qarşı soyqırım və deportasiya siyasəti həyata keçirən erməni millətçiləri bir sıra Avropa dövlətlərinin, o cümlədən Rusiyanın bilavasitə dəstəyindən istifadə edərək zaman-zaman tarixi-etnik torpaqlarımızı işğal etmiş, yerli əhalini – azərbaycanlıları doğma torpaqlarından qovub çıxarmışlar. Azərbaycanlıların “Ermənistan” adlanan ərazidən deportasiyası XIX əsrin əvvəllərindən – bölgənin Rusiya tərəfindən işğalı dövründən XX əsrin sonlarına qədər mərhələlərlə həyata keçirilmiş bir faciə olsa da, uzun müddət ərzində bu faciə gizlədilmiş, səylə ört-basdır edilmiş, bir növ bu mövzuya qadağa qoyulmuşdur. Keçmiş ittifaq və respublika mətbuatında, həmin dövrə aid tarix ədəbiyyatinda bu məsələ haqqında bircə kəlmə də yazılmamışdır. Yalnız Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra milli tariximizin bütün problemlərini, o cümlədən azərbaycanlıların başına gətirilmiş faciələrin tarixi köklərini, mərhələlərini və nəticələrini hərtərəfli və obyektiv şəkildə araşdırmaq üçün geniş imkanlar yarandı. Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra ictimai həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, sosial-siyasi elmlərin inkişafında da dönüş baş verdi. Azərbaycan tarixinin yenidən, obyektiv yazılması zərurətini əsas vəzifə kimi qarşıya qoyan Heydər Əliyev XX əsrdə başımıza gətirilən faciələrin dərindən araşdirilması, xalqımıza qarşı törədilən tarixi cinayətlərə hüquqi-siyasi qiymət verilməsi və onun beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması məqsədilə bir sıra fərmanlar və sərəncamlar imzaladı. Azərbaycan tarixinin qaranlıq səhifələrinin öyrənilməsi baxımından onun imzaladığı tarixi sənədlər sırasında “1948-1953-cü illərdə “Azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” 18 dekabr 1997-ci il tarixli fərmanı, “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” 26 mart 1998-ci il tarixli fərmanı, eləcə də “AXC-nin 80 illik yubileğinin keçirilməsi haqqında” 30 yanvar 1998-ci il tarixli sərəncamı, “Naxçıvan MR-nin 75 illiğinin keçirilməsi haqqında” 4 fevral 1999-cu il tarixli
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
sərəncamı və s. başqa sənədlər mühüm yer tutur. Ümummilli liderimizin imzaladığı bu fərmanlar və sərəncamlar son dərəcə mühüm, ölkənin hər bir vətəndaşı üçün həyati əhəmiyyətə malik tarixi sənədlərdir. «1948-1953-cü illərdə Azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi- etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında» 18 dekabr 1997-ci il tarixli fərmanında çox haqlı olaraq göstərilmişdir ki, «son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə və soyqırım siyasəti nəticəsində xalqımız ağır mərhümiyyətlərə, milli faciə və məşəqqətlərə məruz qalmışdır. Mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət nəticəsində azərbaycanlılır indi Ermənistan adlanan ərazidən min illər boyu öz doğma, tarixi-etnik torpaqlarından didərgin salınaraq kütləvi qətl və qırğınlara məruz qalmış, xalqımıza məxsus minlərlə tarixi mədəni abidə və yaşayış məskəni dağıdılıb viran edilmişdir». İndiki Ermənistan və ona bitişik ərazilərdə pərakəndə halında yaşayan ermənilərin öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq arzularına ilkin təkan verən amillərdən ən başlıcası hələ XVI-XVII əsrlərdə Səfəvilərlə Osmanlı Türkiyəsi arasında uzun sürən müharibələr olmuşdur. Səfəvi hökmdarları Türkiyə ilə mübarizədə bir sıra Avropa ölkələrinin köməyinə arxalanmaq üçün xristian agentlərdən – erməni tacirlərdən və din xadimlərindən istifadə etmişdilər. Şah Abbasın verdiyi 1605-ci il fərmanı ilə şahlığın ərazisində pərakəndə yaşayan ermənilərin yığcam halda yaşamaları üçün xüsusi ərazilər ayrılmış, xarici ticarətlə məşğul olan ermənilər üçün geniş imtiyazlar verilmişdir. Tezliklə ermənilər bir sıra Avropa ölkələri ilə, ilk növbədə Fransa, İtaliya, Prussiya ilə ticarət əlaqələri yaratmışdılar. Eyni zamanda, ermənilər şah sarayına yollar arayır, şahın etimadını qazanmaq üçün əllərindən gələni edirdilər. Bu sahədə xüsusi qabiliyyətə malik olan ermənilər tədricən arzularına çatırdılar. Belə ki, Şah Abbas, hətta Səfəvilər dövlətinin xarici siyasət məsələləri ilə məşğul olmaq və Avropa ölkələri ilə diplomatik danışıqlar aparmaq səlahiyyətini Xoca Səfər adlı bir erməniyə etibar etmişdir. 1608-ci ildə I Şah Abbas Xoca Səfərin başçılığı ilə Avropaya gedən nümayəndə heyəti vasitəsilə Roma papasına, İspaniya kralına, Venetsiya dojuna məktublar göndərmişdir. Bu ölkələrdə olarkən Xoca Səfər şahın məktubundan əlavə ermənilərin Roma papası və Avropa ölkələrinin başçılarına məktubları olduğunu bildirmişdir. Təbii ki, bu məktublarda xristian Avropa ölkələrindən Şərqdə – müsəlman ölkələrində yaşayan xristian erməniləri öz himayələrinə götürmələri haqda xahişlər edilmişdir. Lakin nə papadan, nə də Qərbi Avropa dindaşlarından ermənilərin bu çığırışlarına məhəl qoyan olmamışdır. XVII əsrin ortalarında rus dövlətinin öz mövqeğini möhkəmləndirməsi ən yaxın xristian ölkəsi kimi erməni kilsəsinin diqqətini daha çox cəlb etməyə başlamışdı. Yaxın Şərqdə maraq dairəsi baxımından ermənilərə ən əlverişli hamayəçi Rusiya ola bilərdi. Rus çarlarının xarakterini öyrənən ermənilər yəqin etmişdilər ki, hədiyyə adı altında rüşvət verməklə onları öz tərəflərinə çəkə və nəticədə öz istəklərinə nail ola bilərlər. Bu məqsədlə erməni taciri Xoca Zakar Sarhada 1660-cı il avqustun 28-də çar Aleksey Mixayloviçə «ermənilərə qarşı xüsusi lütfkarlığına görə» KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
173 qiymətli hədiyyələr vermişdir. Bu hədiyyələrdən biri hazırda Moskva Kremlinin Silahlar Palatasında saxlanılan Almaz taxtdır. Bundan sonra XVII əsrin sonlarına yaxın din xadimi İsrail Ori 20 il müddətində Avropa ölkələrini gəzib dolaşmış, İtaliya, Fransa və Almaniyanın yüksək dairələri ilə əlaqə yaratmış, bu ölkələrdə ermənilərin himayə edilməsi məsələsini qaldırmış, lakin soyuq münasibətlərlə qarşılaşmışdır. Avropanın real köməklik göstərməyəcəyinə əmin olan İsrail Ori bu işdə yalnız Rusiyaya arxalanmaq qənaətinə gəlmişdir. O, 1701-ci il oktyabrın 28-də arximandrit Minas Vartapedlə birlikdə I Pyotrun qəbuluna gəlir və ona qiymətli türk mallarını hədiyyə gətirir. Təbii ki, onların I Pyorta bu hədiyyələri gətirmələri xalis erməni birliyi idi. Onlar I Pyotrun isti boğazlara çıxmaq və İstanbulu ələ keçirmək üçün nə dərəcədə alışıb-yandığını bildirdilər. Bu hədiyyələrlə onlar bu yanğını daha da qızışdırıb alovlandırmaq istəyirdilər. İsrail Ori saraya öz proqramını – erməni dövləti yaratmaq üçün İrana 25 minlik qoşun göndərməyi təklif etmişdir. Ciddi hazırlıqdan sonra 1707-ci ildə Ori polkovnik rütbəsində 50 nəfərlik nümayəndə heyətinin başçısı kimi İrana yola düşdü. Şübhə oyatmamaq üçün onu Şah Hüseynə Roma papasının nümayəndəsi kimi təqdim edirlər. 1711-ci ildə Orinin ölümündən sonra onun işini Minas Vartaped davam etdirir. 1723-cü il sentyabrın 12-də Rusiya-İran müharibəsinin nəticəsi olaraq bağ- lanmış müqaviləyə əsasən Gilan, Mazandaran, Astarabad əyalətləri, Bakı və Dərbənd şəhərləri Rusiyanın tabeliyinə keçir. Noyabrın 10-da I Pyotr həmin ərazilərdə ermənilərin köçürülüb yerləşdirilməsi üçün fərman verir. 1726-cı il fevralın 22-də I Yekaterina da ermənilərin yüksək mərhəmətə və himayəyə layiq görülmələri haqqında fərman verir. XVIII əsrin II yarısında ermənilər yenidən fəallaşır. Onlar Rusiyanın himayəsi ilə Osmanlı Türkiyəsi ilə İran sərhədlərinin kəsişdiyi ərazilərdə Ermənistan dövləti yaratmağı təklif edirlər. Lakin II Yekaterinanın ölümü onların bu işini yarımçıq saxlayır. Lakin buna baxmayaraq, ermənilər öz dövlətlərini yaratmaq üçün hər cür vasitələrə əl atır, hədiyyə adı altında rus çarlarına rüşvət verirdilər. Bununla onlar saray əyanlarının etimadlarını qazanır, hökumətin müxtəlif strukturlarında öz nümayəndələrini yerləşdirməyə nail olurdular. XIX əsrin əvvəllərində rus qoşunlarının İrəvan xanlığını işğal etməsində ermənilər xüsusi fəallıq göstərmişdilər. Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələrinin Rusiya üçün uğurla başa çatması ilə ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi üçün geniş imkanlar yaratmışdır. 1828-ci il fevralın 10-da Təbriz-Tehran yolunun üstündə yerləşən Türkmənçay kəndində bağlanan müqavilə ilə 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsinə son qoyulur. Bu müqavilə ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları bütünlüklə Rusiyanın ərazisinə qatılır. Martın 20-də I Nikolay bu müqaviləni təsdiq edir və ertəsi gün «Erməni vilayəti» yaradılması haqqında fərman verilir. «Erməni vilayəti», İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə və Ordubad dairəsinə bölüşmüşdü. Bu müqavilənin 15-ci maddəsinə əsasən İranda yaşayan ermənilərə sərbəst surətdə Rusiyanın himayəsinə keçmək hüququ verilir. Məhz Rusiyanın İrandakı səfiri A.S.Qriboyedovun KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
təşəbbüsü ilə İran ermənilərin işğal edilmiş yeni ərazilərə köçürülməsi məsələsi meydana çıxdıqdan sonra, Rusiya hökumətinin İranla sərhəd boyu ərazilərə 80 min kazakın köçürülməsi layihəsi qüvvədən düşmüşdü. 1828-ci il oktyabrın 1-də Qriboyedov Paskeviçə göndərdiyi məktubda göstərir ki, Naxçıvan əyalətində ermənilərin köçürülməsi nəticəsində qarışıqlıq və sıxıntı yaranmışdır. Beləliklə, 1829-cu il fevralın 26-dan iyunun 11-dək 8249 erməni ailəsi İrandan köçürülərək İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ əyalətinə köçürülmüşdür. 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsində qələbədən ruhlanan rus ordusu 1828-ci il iyunun 14-də Türkiyəyə hücum edir. Rus ordusunun türk qoşunları üzərində qələbələrinin təmin edilməsində erməni silahlı dəstələrinin və Şərqi Anadoluda yaşayan ermənilərin böyük rolu olmuşdur. 1829-cu il sentyabrın 2-də bağlanmış Ədirnə sülh müqaviləsinin 13-cü maddəsinə əsasın, Türkiyənin işğal olunmuş ərazilərində qalan ermənilərə 18 ay müddətində daşınan əmlakları ilə Rusiyanın tabeliyinə keçmək hüququ verilmişdir. Müqavilədə göstərilən müddətin başa çatması ərəfəsində tərtib edilən sənəddə Türkiyədən köçürülən erməni ailələrinin sayı 14044 ailə olmuşdur. Əgər bir ailədə orta hesabla 6 nəfər götürülürsə, nəticədə 84 mindən artıq erməninin köçürüldüyü məlum olur. İndiki Ermənistan ərazisinə ermənilərin kütləvi axını XIX əsrin əvvəllərində baş verən Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələrindən sonra da davam etmişdir. Bu müharibələrdən sonra erməni vilayətinə İran və Türkiyədən 57266 nəfər erməni (10.631 ailə) köçürülmüşdür. 1828-ci ildən 1830-cu ilədək Zaqafqaziyaya 40 min İran və 84 min Türkiyə erməniləri köçürülmüşdür. Nəzərə almaq lazımdır ki, 124.000 rəsmi köçürülən ermənilərlə yanaşı, qeyri-rəsmi şəkildə köçənlər də çox olmuşdur və ümumiyətlə, köçənlərin sayı 200 min nəfərdən xeyli artıq olmuşdur. Ermənilərin indiki Ermənistan ərazisinə axını 1877- 1878-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra daha da güclənmişdir. 90-cı illərdə Türkiyədə baş verən erməni üsyanları nəticəsində 400 minə yaxın erməni yenə Qafqaza köçüb gəlmişdir. Beləliklə, bütün bunlar bir daha sübut edir ki, erməni millətçiləri azərbaycanlılara qarşı çox böyük dəqiqliklə işləyib hazırlaşdıqları planları yaxın gələcəkdə uğurla həyata keçirmək üçün bütün hərbi, siyasi, iqtisadi, təşkilati və ideoloji hazırlıqlara malik idilər. Lakin çox təəssüf ki, yaxınlaşan real erməni təhlükəsini dəf etmək üçün azərbaycanlılar heç bir siyasi strukturlara, kifayət qədər iqtisadi, hərbi imkanlara malik deyildilər. Belə bir şəraitdə 1905-1906-cı illəri əhatə edən və tarixə «erməni-müsəlman münaqişəsi» adı ilə düşən qanlı faciələr baş verdi.1905-ci ildə Rusiyanın özündə baş verən iqtişaşlar, çarizmə qarşı narazılıq dalğasının güclənməsi Zaqafqaziyada güclü əks-səda doğurmuşdur. Bu qarışıqlıqdan ermənilər məharətlə istifadə etdilər. Rusiyanın hakim şovinist dairələri də zərbəni özlərindən yayındırmaq üçün ermənilərin antitürk kompaniyasını qızışdırırdılar. «Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında» fərmanda göstərildiyi kimi, «Böyük
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
175 Ermənistan» yaratmaq xülyasından ruhlanan erməni qəsbkarları 1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə geniş miqyaslı qanlı aksiyalar həyata keçirdilər. Ermənilərin Bakıdan başlanan vəhşilikləri Azərbaycanı və indiki Ermənistan ərazisindəki Azərbaycan kəndlərini əhatə etdi. Yüzlərlə yaşayış məntəqəsi dağıdılıb yerlə yeksan edildi, minlərlə azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirildi». 1918-1920-ci illər Azərbaycan xalqının tarixində ən mürəkkəb və ziddiyyətli dövrdərdən biridir. Həmin dövrdə yenicə yaranmış gənc Azərbaycan dövləti bir tərəfdən bolşeviklərin və keçmiş çar generallarının, digər tərəfdən bədnam qonşumuz Ermənistanın təcavüzkarlıq siyasətinin qarşısını almaq, öz ərazi bütövlüyünü və torpaqlarının təhlükəsizliğini qorumaq üçün mübarizə aparırdı. XX əsrin əvvəllərində Yaxın Şərqdə öz nüfuz dairəsini genişləndirmək uğrun- da böyük dövlətlər arasında mübarizə kəskinləşmişdi. Bu regionda İngiltərə, Fran- sa, Rusiya və Almaniyanın xüsusi maraqları var idi. I Dünya müharibəsi zamanı Almaniya ilə müttəfiq kimi çıxış edən Türkiyənin vəziyyəti ağırlaşmışdı. Rusiyanın I Pyotr zamanından boğazlara və İstanbula yiyələnmək arzusu yenidən baş qaldırmışdı. Türkiyə boğazlarda Rusiyanın təhdidindən qorxaraq öz mövqeğini saxlamaq üçün Almaniya ilə müttəfiq olmuş və müharibə başlanandan bir gün sonra, yəni avqustun 2-də Türkiyə Almaniya ittifaqı haqqında müqavilə imzalamışdı. Müqaviləyə əsasən oktyabrın 29-da Türkiyə-Rusiya müharibəsi baş- lanır. Noyabrın 1-də Rusiya Türkiyəyə rəsmi olaraq müharibə elan edir. Bu müharibənin başlanmasından istifadə edən ermənilər Türkiyənin 6 vilayətində «Qərbi Ermənistan» dövləti yaratmaq istəyirdilər. Bu məqsədlə dünya- nın hər tərəfindən toplanmış könüllü ermənilərdən ibarət yaradılmış 4 drujina Qafqaz cəbhəsində Türkiyəyə qarşı rus ordusu ilə birlikdə vuruşurdular. Erməni mənbələrinin verdiyi məlumata görə, 1914-1916-cı illərdə Qafqaza təqribən 350 min erməni köçmüşdü. Onların böyük əksəriyyəti İrəvan quberniyasının ərazisində yerləşmişdilər. 1917-ci il oktyabrın 25-də Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gəlir. Çevrilişin 2-ci günü Sovetlərin Ümumrusiya qurultayı sülh haqqında dekret qəbul edir. Rusiyada oktyabr çevrilişindən sonra ölkədə yaranmış xaos və anarxiyanın nəticəsi olaraq Qafqaz cəbhəsi dağılmış və rus qoşunları dekabrın ortalarından cəbhəni özbaşına tərk etməyə başlamışdır. Dekabrın 18-də Zaqafqaziya komissarlığı milli korpuslar və hərbi hissələr təşkil ediləcəğini elan edir. Bundan istifadə edən ermənilər rus ordusunun hərbi texnikasına yiyələnərək, Cənubi Qərbi Qafqazda türklərə qarşı soyqırım həyata keçirirlər. 1917-ci ildə Rusiyada çar hakimiyyəti devrildikdən sonra Almaniya və Avstriya cəbhələrində xidmət edən minlərlə erməni əsgəri öz silahları ilə daşnakların niyyətlərini həyata keçirmək üçün Bakıda cəmləşmişdilər. 1918-ci ilin mart ayının sonu Azərbaycan xalqının qanlı və faciəli günləri kimi tarixə düşmüşdür. Martın 31-də başlayan bu qırğın 3 gün davam etdi. Şəhidlərin sayı təxminən 15 min nəfər olmuşdur. Uzun illər 1918-ci il hadisələri qəsdən unuduldu. Xüsusən Şimali KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
Azərbaycanda bolşeviklər hakimiyyət başına gəldikdən sonra Bakıda, Şamaxıda və Qubada ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər barədə danışılmadı. Azərbaycanda ən məsul vəzifələrə irəli çəkilən ermənilər və ermənipərəst «azərbaycanlılar» olub- keçənləri çox böyük ustalıqla ört-basdır edə bildilər. Xalqdan gizlədilən həqiqətlər xatirələrdən silindi. Bakıda, Qubada və Şamaxıda törədilən qırğınlar tarixçilərimiz tərəfindən bir- birinə zidd mövqedən qiymətləndirilmişdir. Bunun da bəzi obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Bolşeviklər isə mart-may hadisələrini sinfi düşmən qüvvələrinə qarşı mübarizə, sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi yolunda əksinqilab üzərində böyük qələbə, vətəndaş müharibəsi hesab edirdilər. 1920-ci ildə Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra daşnak hakimiyyəti dövründə qədim ata-baba yurtlarından didərgin salınaraq Azərbaycana, İrana, Türkiyəyə və Gürcüstana sığınmış müsəlmaq qaçqınların bir hissəsi geri qayıtmağa müvəffəq olmuşdur. Ermənistan rəhbərləri qaçqınların geri qayıtmasının qarşısını almaq məqsədilə müxtəlif bəhanələr gətirərək onları Ermənistana buraxmaq istəmirdilər. Lakin Ermənistan hökumətinin müqavimətinə baxmayaraq artıq 1922-ci ildə 100 min qaçqın doğma yurdlarına qayıtmışdı. 1926- cı ildə Ermənistanda 743.573 erməni, 84.717 türk siyahıya alınmışdısa, 1939-cu ildə 1.062.000 erməni 1.30.800 türk qeydə alınmışdır. Müqayisədə ermənilər 42,7%, türklər isə 56,8% artmışdı. Türklərin yüksək artımı erməniləri narahat edirdi. 20-ci illərin sonu və 30-cu illərin əvvəllərində bütün sovet ittifaqında həyata keçirilən kollektivləşmənin ən sərt tədbirləri Ermənistanda yaşayan azrbaycanlılara qarşı tətbiq edilmişdir. İlk növbədə ata-babadan varlı olanların mal-qarasını əllərindən alıb kolxoz təsərrüfatına qatır, özlərini isə «qolçomaq» damğası ilə Qazaxstana və Sibirə sürğün edirdilər. Bir azdan bu cür tədbirlər ortabablara da şamil edilmişdir. Bu isə Vedibasarda, Zəngibasarda və Qəmərlidə kəndli üsyanlarının baş verməsinə səbəb olmuşdu. Üsyan yatırıldıqdan sonra üsyançıların xeyli hissəsi İran və Türkiyəyə qaçmağa məcbur olmuşdularsa da, bu üsyanı bəhanə edərək azərbaycanlı kəndlərində kütləvi surətdə həbs prosesi başlanmışdı. Ermənistanda azərbaycanlıların kütləvi repressiyası onların Türkiyəyə qaçıb canlarını qurtarmağa məcbur edirdi. 30-cu illərdə 50 mindən artıq azərbaycanlı ailəliklə Qazaxıstan çöllərinə sürgün edilmişdir. Sərt iqlim və bərbad mənzil şəraitinə uyğunlaşa bilməyən əhalinin xeyli hissəsi tələf olmuşdu. Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı 1918-1920-ci illərdə və 1930-1938-ci illərdə repressiya aksiyası həyata keçirilməsinə baxmayaraq, Ermənistanın Türkiyə və İran sərhədləri, eləcə də Azərbaycan və Gürcüstan sərhədləri boyunca yenə də azərbaycanlılar yaşayırdılar. Ermənistan rəhbərlərinin qarısında duran başlıca vəzifə İrəvan ətrafında və Türkiyə ilə sərhəd boyu münbit torpaqlarda yaşayan azərbaycanlıları həmin ərazilərdən köçürməyə nail olmaqdan ibarət idi. Bunun üçün isə ilk növbədə Moskvanın razılığı alınmalı idi. Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistanda yaşamaq arzusunda olduqlarını, lakin onları yerləşdirmək üçün ərazilərin azlıq təşkil etdiğini Stalinin nəzərinə çatdırmaq lazım gəlirdi. Çıxış yo- lunu isə azərbaycanlıların Azərbaycanın aran rayonlarına köçürülməsində KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
177 görürdülər. Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi üçün məsələ qaldırmaq fürsətini onlar ilk dəfə 1943-cü ildə Tehran konfransı zamanı əldə etmişdilər. Konfransın gedişində erməni diasporunun nümayəndələri SSRİ XİN-i Molotovla əlaqə yaratmaq, onların Ermənistana köçürülməsi üçün sovet rəhbərliğinin razılıq verməsini xahiş etmişdilər. Molotov Stalin ilə danışıqdan sonra onların köçürülməsinə razı olduqlarını bildirmişdi. 1945-ci ildə Ermənistan KP MK-nin I katibi Q.Harutyunov yenidən Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məsələsini qaldırır. Stalin həmin məktubu G.Malenkova, o da Bağırova göndərir. Bağırov cavab verir ki, etiraz etmir, lakin o şərtlə ki, Ermənistanın, Gürcüstanın və Dağıstanın azərbaycanlılar yaşayan və tarixən Azərbaycanın olmuş əraziləri onun özünə qaytarılsın. Beləliklə, məsələnin arzuolunmaz istiqamət olacağını hiss edən Moskva bu məsələnin üstündən keçməli olur. Bundan sonra Ermənistan rəhbərləri öz taktikasını dəyişir. 1945-ci ilin noyabrında Ermənistan hökumətinin vəsatətini əsas götürərək SSRİ hökuməti xaricdə yaşayan ermənilərin sovet Ermənistanına köçürülməsi işinin təşkili haqqında qərar verir. Ermənistan hökuməti yanında repatriantların (vətənə qayıdanların) qəbulu və yerləşdirilməsi üzrə xüsusi komitə yaradılır. Artıq 1946-cı ilin əvvəllərində 130 min erməni Ermənistana köçmək arzusunda olduğu- nu bildirir. Ermənistan KP MK-nin I katibi Harutyunov «vəziyyətdən yeganə çıxış yolu- nun» Ermənistandan 100 min azərbaycanlı əhalinin Azərbaycana köçürülməsində gördüyünü Stalinin nəzərinə çatdırır. Ermənistan rəhbərləri Stalini başa salmışdılar ki, köçürülən azərbaycanlıları Azərbaycanın pambıq yetişdirilən rayonlarında, Muğan-Mil düzənliyində yerləşdirmək iqtisadi cəhətdən sərfəlidir. Çünki 1945-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti Kür-Araz ovalığının yenidən qurulması haqqında qərar qəbul etmişdi. 1947-ci ilin sonunda Stalinin köməkçisi Poskrevişev Bağırova zəng edərək Stalinin onu çağırdığını söyləyir. Bağırov Moskvaya gedir və Stalinin qəbul ota- ğında Harutyumovla rastlaşır və onunla birlikdə Stalinin kabinetinə daxil olurlar. Stalin xaricdən ermənilərin gəlməsini, Harutyunovun isə onları yerləşdirmək üçün torpağını olmamasını, bunun üçün isə azərbaycanlıların köçürülüb Muğan və Mildə yerəlşdirilməsini söyləyir. Bağırov etiraz etmək istəsə də, Stalin ona qəzəblənir. Bağırovun Bakıya qayıtmasından bir qədər sonra, yəni dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 saylı qərar qəbul edir. SSRİ Nazirlər Soveti 10 mart 1948-ci ildə 4083 saylı qərara əlavə olaraq «Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında» 754 saylı qərar qəbul edir. «1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi- etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında» ümummilli liderimi-
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
zin 18 dekabr 1997-ci il tarixli fərmanında deyildiyi kimi, «SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 nömrəli və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 nömrəli qərarları Azərbaycan xalqına qarşı növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur. Bu qərarlar arasında 1948-1953-cü illərdə 150 mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba yurdlarından kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olunmuşdur. Adi hüquq normalarına zidd olan bu qərarların icrası zamanı avtoritar-totalitar rejimin mövcud repressiya qaydaları geniş tətbiq edilmiş, minlərlə insan, o cümlədən qocalar və körpələr ağır köçürmə şəraitinə, kəskin iqlim dəyişikliyinə, fiziki sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək həlak ol- muşlar. Bu işdə erməni şovinist dairələrinin və SSRİ rəhbərliğinin cinayətkar siyasəti ilə yanaşı, o dövrkü Azərbaycan rəhbərliğinin də öz xalqının taleyinə zidd mövqeyi, soydaşlarımıza qarşı törədilən cinayətlərin təşkilində və həyata keçirilməsində iştirakı da az rol oynamamışdır...». 1989-cu ildə SSRİ hökuməti 40-cı illərdə deportasiyaya məruz qalmış xalqların hüquqlarının bərpası haqqında qərar qəbul etsə də, 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan deportasiya edilmiş azərbaycanlılar həmin xalqların siyahısına daxil edilmədi. Ümummilli liderin 18 dekabr 1997-ci il tarixli fərmanı həmin illərdə xalqımıza qarşı həyata keçirilmiş tarixi cinayətə hüquqi siyasi qiymət verilməsi, onun beynəlxalq ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılması üçün zəmin yaratmışdır. Ermənistanda antitürk, antimüsəlman təbliğatı 60-cı illərin ortalarında yenidən var-gücü ilə işə salınmışdı. 1964-cü ildə Ermənistanın rəsmi dairələri Moskvanın razılığı ilə uydurma «erməni genosidi»nin 50 illiğinin qeyd edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Bir il ərzində Ermənistanın bütün kütləvi informasiya vasitələri, redaksiyaları 1915-ci il «genosidi»nin təbliği ilə məşğul olmuşdular. Erməni millətçiləri 1965-ci ilin fevralında cəllad Andranik Ozanyanın anadan ol- masının 100 illiğini təntənəli surətdə qeyd etdilər. 60-cı illərin ortalarında Ermənistanda aparılan milli ayrı seçkilik siyasəti nəticəsində İrəvan və onun ətraf rayonlarından minlərlə ailə Azərbaycana köçməyə məcbur olmuşdu. 1962-1973-cü illərdə xaricdən Ermənistana 26 min erməni gəlmişdi. Təbii ki, ermənilərin gətirilməsi oradan azərbaycanlıların kütləvi surətdə deportasiyası ilə nəticələnmiş, on minlərlə azərbaycanlı əhalinin Azərbaycana köçməsinə səbəb olmuşdu. 1983-cü il aprelin 24-də ermənilər «genosid» gününü bəhanə edərək Mazis (Zəngibasar) rayonunun mərkəzində azərbaycanlılar yaşayan evlərə basqın etmiş, qəbristanlığı dağıtmışdılar. 1984-cü ildə Azərbaycan xalqının qəddar düşməni Z.Balayanın «Ocaq» kitabının dərc edilməsi Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı düşmənçilik hisslərinin qızışmasına səbəb oldu. Dağlıq Qarabağ ermənilərinin öz müqqəddəratını təyinetmə pərdəsi altında Azərbaycana qarşı planlarının həyata keçirilməsinə mane ola biləcək şəxsin – ulu öndərimiz Heydər Əliyevin 1987-ci ilin oktyabrında erməni lobbisinin təzyiqi ilə keçmiş Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosunun üzvlüyündən və SSRİ Nazirlər Sovetinin I müavini vəzifələrindən uzaqlaşdırılmasından sonra İrəvanda DQMV-ni Ermənistana birləşdirmək tələbi ilə mitinqlər keçirildi. KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
179 Beləliklə, keçmiş ittifaq rəhbərlərinin cinayətkar fəaliyyətsizliğinin buna şərait yaratması, Azərbaycan rəhbərliğinin bu hadisələrə vaxtında düzgün qiymət verə bilməməsi nəticəsində Ermənistan rəhbərliğinin və hüquq mühafizə orqanlarının bilavasitə iştirakı ilə 50.149 ailəni təşkil edən 243.682 nəfər azərbaycanlı qısa müddət ərzində əsrlər boyu yaşadıqları dədə-baba yurdlarından vəhşicəsinə qovuldular. Respublikamızın müstəqillik yoluna qədəm qoyması ilə bir vaxtda başlayan erməni təcavüzü milli faciə ilə nəticələndi və Azərbaycan xalqını kütləvi soyqırıma məruz qoydı. Mərkəzi hakimiyyətin ermənilərə köməyi nəticəsində Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlılar Qarabağda yerləşdirilmədi. O zamankı Azərbaycan rəhbərliğinin səriştəsizliyi, Moskva qarşısında mütiliyi bunun həyata keçirilməsinə mane oldu. Hətta Qarabağda erməni kəndlərinin yaxınlığında çadır- lar qurub yaşamaq istəyən 23 mindən artıq qaçqın Ə.Vəzirov tərəfindən oradan çıxarıldı.
1. V.Arzumanlı., N.Mustafayev. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya, soyqırım, qaçqınlıq. Bakı, 1998 2. M.S.Koçaş. Tarixdə ermənilər və türk-erməni münasibətləri. Bakı, 1998 3. İ.Məmmədov. Tariximiz, torpaqlarımız, taleyimiz. Bakı, 2003 4. N.Məmmədov. Erməni təcavüzü və tarixi həqiqətlər. Bakı, 2001 5. İ.Musayev. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı, 1996 6. B.Nəcəfov. Deportasiya. Bakı, 1998 7. M.M.Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası. Bakı, 1993 8. M.S.Ordubadi. Qanlı illər. 1905-1907-ci illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi. Bakı, 2001 9. A.Paşayev. Köçürülmə. Bakı, 1995 10. Rusiyanın Van və Ərzurumda baş konsulu Mayevskinin xatirələri. Bakı, 1994
11. Anadol Cemal. Tarihin işığında erməni dosyası. II baskı. İstanbul, 2001 12. Azerbaycan Belgilerinde ermeni sorunu (1918-1920) Ankara, T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Cümhuriyyet Arşivi Dairə Başkanlığı, 2001 13. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Dövlət Arxivinin materialları (F.28; 412; 524; 894; 897; 970; 1061) 14. Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət arxivinin materialları (f.1; 267; 274; 276; 277). Yüklə 408,21 Kb. Dostları ilə paylaş:
|