KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
406
NƏSİMİNİN DİLİNDƏ İSMİ FRAZEOLOJİ
VAHİDLƏR
SUBSTANTIVE PHRASEOLOGICAL UNITS IN NASIMI’S
LITERARY LANGUAGE
СУБСТАНТИВНЫХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ
НА ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ НАСИМИ
Türkan ƏSGƏROVA
*
Özet
Büyük Azerbaycan şairi İmadeddin Nesimî, Azerbaycan edebi dilinin
başlangıç aşamasında en güçlü söz üstadı olarak bilinir. Bu yazıda; Nesimî’nin
Azerbaycan dilinin söz ve ifadelerini edebi dil olarak ortaya koyduğu, XIV. yüzyıl
Azerbaycan edebi dilinin milli zemin üzerinde yükselmesini temin ettiği
açıklanmaktadır.
Anahtar kelimeler: Nesimî, Azerbaycan, edebi dil, XIV. yüzyıl
Summary
İmamaddin Nasimi, the greatest poet of Azerbaijan is known the most famous
word master in the stage of Azerbaijan literary language. Nasimi brourght the
words and phrases of Azerbaijan language to the literary language and provided the
development of Azerbaijan literary language of XIV century on national
foundation using them in wide sphere.
Nasimi used the words and phrases of Azerbaijan people in his works and it
expressed that Nasimi closely related to Azerbaijan folk-lore. In his poetical
language the national substantive phraseological units not only characterized his
poetical style, at the same time they enriched Azerbaijan literary language of XIV
century and directed its devolopment on national foundation.
*
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik İnstitunun Əyani Aspirantı
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
407
Key words: Nasimi, Azerbaijan, literaty, language, XIV centruy
Резюме
Выдающийся поэт Азербайджана Имамаддин Насими, известен как
знаменитый мастер слова на начальном этапе развития азербайджанского
литературного языка. Насими привносил новые слова и фразы
азербайджанского языка в литературный язык и обеспечил развитие
Азербайджанского литературного языка XІV века на национальной основе. В
своих произведениях Насими употреблял слова и фразы Азербайджанского
народа, и это означает, что Насими был очень связан с Азербайджанским
фольклором. Национальные субстантивные единицы поэтического языка
Насими не только определили его поэтический стиль, но одновременно
обогатили Азербайджанский литературный язык XІV века этим, определив
развитие его на национальной основе.
Böyük Azərbaycan şairi İmadədin Nəsimi Azərbaycan ədəbi dilinin baçlanğıc
mərhələsində ən qüdrətli söz ustadı kimi tanınır. Nəsimi ilk böyük şairdir ki,
Azərbaycan dilinin söz və ifadələrini ədəbi dilə gətirdi və onlardan geniş mənada
istifadə etməklə XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin milli zəmin üzərində
yüksəlməsini təmin etdi. Nəsimi Azərbaycan dilinin başlanğıc mərhələsində ərəb,
fars dillərində yazmaqla bərabər doğma ana dilində də gözəl kamil şeir nümunələri
yaratdı və bununla da Azərbaycan türk dilini ərəb və fars dilləri ilə canlı rəqabətə
qoşdu. Nəsiminin öz bədii yaradıcılığı və ondan sonura gələn böyük söz
ustadlarının bədii yaradıcılıqları sübut etdi ki, Azərbaycan dili də şeir dilidir və bu
dildə gözəl, lətafətli, bədii cəhətdən ən yüksək poetik şeirlər yazmaq mümkündür.
Bununla da Nəsimi Azərbaycan dilinin həqiqi mənada şeir dili olmasını təsdiqlədi.
Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycan ədəbi dili tarixində Nəsimi ilk böyük şairdir
ki, ədəbi-bədii dil müstəvisində qlobal şəkildə Azərbaycan türk söz və ifadələrinə,
qrammatik formalarına ədəbi dildə işlənmək səlahiyyəti verdi. Öz mötəşəm bədii
yaradıcılığında geniş dairədə onlardan istifadə etdi. Bununla da Azərbaycan ədəbi
dilinin milli zəmində inkişafını istiqamətləndirdi və ona geniş mənada yol açdı.
Nəsiminin poetik dilinin üstünlüyü və ağırlıq mərkəzi canlı xalq dilinə bağlı
olmasındadır. Nəsimi poeziyasının zəngin söz ehtiyatı məhz xalq dili zəmnində
olduğu üçün o bu günün şairi olaraq da sevilməkdədir:
Al ilə ala gözləri aldadı aldı könlümü,
Alini gör nə al edər kimsə irişməz alinə!
Yaxud:
Aləmdə bu gün sənciləyin yar kimin var!
Gər “var” desən “yox” deməzəm “var”, kimim var ?
Nəsiminin xalq dili frazeoloji inciləri ilə zəngin poeziyası Azərbaycan türk
sözündən hörülmüş poeziya kəhkəşanı, poeziya mülkidir ki, onun möhtəşəm
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
408
sütunlarından bir çınqılı belə yerindən qoparmaq olmaz; bunlar Nəsimi dühası ilə
yaradılmış Azərbaycan şeir sənətinin ən kamil nümunələri-şedevləridir. Nəsiminin
Azərbaycan dilində yaratdığı o böyük poeziya mülkünün özülü xəlqilik, millilikdir-
bunlar da öz ifadəsini şairin ana dilində Azərbaycan xalqının əsrlərlə yaratdığı
müdrik kəlamlarda sabit ismi və feli söz birləşmələrində, qapalı cümlə tiplərində-
atalar sözü və məsəl məzmunlu poetik misralarında tapır. Nəsimi sözün həqiqi
mənasənda milli şair olduğu üçün onun poeziya dilində külli miqdarda xalqın
əsrlərlə dilində işlətdiyi, xalqın içindən gələn söz və ifadələr vardır. Nəsimi
qırılmaz tellərlə Azərbaycan xalqının şifahi ədəbiyyatına bağlı olduğundan onun
poetik dilində xəlqi koloritli sözlər, söz- vahidlər-xalq dili frazelogiyası müşahidə
olunur.
Nəsiminin şeirlərində lirik qəhrəmanın tam təsviri zamanı çeşid-çeşid ismi
frazeoloji vahidlərdən istifadə edilmişdir ki, bu da şairin poeziya dilini məzmunca
kamil, müdrik şeir nümunəsi etdiyi kimi, həm də onu Nəsimi şeirini mazoik
rənglərlə təsvir edilmiş təbiət lövhəsinə bənzədir, çünki frazeoloji vahidlər hər
hansı bir anlayışı sadəcə əks etdirmir, onu zəngin mozaik vasitələrlə rəsm edir.
(Şarl Balli)
Nəsimi dilində işlənmiş frazeoloji vahidlər qrammatik cəhətdən ismi
(substantiv) və feli (predikativ) qruplara ayrılır.
Nəsiminin dilində müxtəlif məzmunlu ismi frazeoloji vahidlər mövcuddur ki,
bunlar da şairin poeziya dilinin milliliyini, xəlqiliyini və bununla da, ölməzliyini
təmin etmişdir.
Nəsimi dilində ismi frazeoloji vahidlər şairin poeziya dilinin poetik ifadə
vasitələrinin yaranmasında əsas münbit zəmin olmuşdur. Şairin təkrarasız
qəzəllərində işlətdiyi kamil günəş (sevgili dilbər), cənnət gülü (sevgili dilbər), can
quşu (ruh), gözümün çırağı (sevgili dilbər), qəmər dövrü (cavanlıq, gənclik
dövrü),əcəl yeli (ölüm, son), fitnəli nərgiz (sevgilinin valeh edici baxışları), oyunçu
ruzigar (gözlənilməz hadisələrlə dolu dünya, tale) vücud evi (iç, daxil), dünya evi
(həyat, ömür), viran könül (məhəbbətsiz qalmış ürək) və s. bu kimi məcazlaşmış
söz birləşmələri Nəsimi zəkasının obrazlı vasitələri kimi onun poeziya dilinin
poetik imkanlarını nümayiş etdirir:
Mərifət kəsb eylə ləbi-lövhə məşğul ol!
Gör nə surət göstərür hər dəm oyunçu ruzigar!
Aləmdə bu gün əhdi bütün yar ələ girməz
Hava camindən əsrüksən, həvəs ardına düşmüsən,
Bu ağulu şərabi qoy kim oldur şərbəti qatil!
Əzəldəndür mənəm eşqində peyman,
Bütün peyman sınıq peyman gərəkməz!
Hiç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz,
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
409
Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilür ancaq.
Dünyanın mülki-malına meyli-məhəbbət eyləmə,
Çün gedüsərsən, ey məlik, axirətin sarayına!
Surətin vəsfini hər taifədən sordum isə,
Məninin güzgüsünü surəti-rəhman dedilər! (I, 222)
Şairin oyunçu ruzigar ismi frazeoloji vahidi ilə həyatın insanlara verə biləcəyi
gözlənilməz hadisələri nəzərdə tutur; əhdi-bütün vahidi ilə sadiqlik anlayışını ifadə
edir. Hava cami məhəbbət eşq, məzmununu ifadə edir: müdrik şairin fikrincə hava
camı-eşq, məhəbbət əslində qatil şərabıdır, çünki o .ox insanları məhv etmişdir;
şairin bir üstünlüyü də ondadır ki, o öz böyüklüyünü bilir, dərk edir, ona görə də öz
sözünün-şeirinin məzmununu mənası quş dili adlandırır və bunu yalnız Süleyman
peyğənbər üçün mümkün hesab edir: rəvayətə görə Süleyman peyğəmbər bütün
quşların dilini bilirmiş: məcazi mənada quş dili hər kəsə qismət olmayan məna
deməkdir; Nəsiminin sözünün mənasını bilmək üçün Süleyman peyğəmbər elmli-
bilikli olmaq vacibdir. Şair axirətən sarayı deyərkən labud insan həyatının
sonucunu nəzərdə tutur və insanlara tövsiyə edir ki, dünyanın malı-mülkü elə
dünyanın özündə qalacaq, insan həyatda var-dövlət əsiri olmamalıdır. Eləcə də
məninin güzgüsü frazeoloji vahidi insanın daxili, iç aləminin ifadəsidir.
Nəsiminin dilidə işlənmiş ismi frazeoloji vahidlərin bir qismində ikinci
komponent keyfiyyət məzmunlu -lı,-li,-lu,-lü şəkilçisini qəbul edir və şübhəsiz, bu
zaman frazeoloji vahidin təyin xüsusiyyəti iki qat artırır. Bu şəkilçi mənşəcə
Azərbaycan türk sözlərinə artırıldığı kimi, alınma (ərəb və fars dili) sözlərə də eyni
uğurla artırılmışdır.
Günəşindən uş yanağın ciğərim tutuşdu yanar,
Nə bilir bu halı şol kim, qaragünlü buigərdür.
Ayinəsində görməyən surəti-nəqşinli əyan,
Ayinədən gedirməmiş ol qaragünlü pasini.
Zahid aydır: sevmə xubi, baxma anın yüzinə!
Şol həcər yürəkli ahən, yoxsa mərmərdənmidir ?!
Hər sənubər yüzlünün yüzündə xəndandır bu xal !
Hər bir ahu gözlünün zülfi müqərrası nədir ?
Beytlərdə işlənmiş həcər yürəkli, sənubər yüzlü, ahu gözlü tipli ismi frazeloji
vahidlər Azərbaycan klassik ədəbiyyatını bəzəyən, onu əyani tablolarla tərənnüm
edən bədii təyin funksiyalı poetik ifadələrdir və bunlar Azərbaycan klassik ədəbi
dilinin poetik obrazlar sistemini, onun bədii effektini, ekspressiv-emosional
çəkisini artıran ən fəal, ən münasib ifadə vasitələri olmuşdur.
Nəsiminin dilində küllü miqdarda ərəb və fars dili sözləri-alınmalar
işlənmişdir. Lakin Nəsiminin böyüklüyü ondadır ki, şair alınma sözlərə də milli
müstəvidən yanaşmış və alınma sözlərin məhz ümumxalq Azərbaycan dilinə, hətta
sadə danışıq dilinə daxil olmuş alınma sözlərdən daha çox istifadə etmişdir.
Nəsiminin ikinci bir üstünlüyü ondan ibarət olmuşdur ki, o, milli səciyyəli
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
410
şəkilçiləri alınma sözlərə artırmaq yolu ilə bu sözləri türkləşdirmiş-
azərbaycancalaşdırmış, beləliklə də alınma sözləri də cəlb etməklə XIII-XIV əsr
Azərbaycan ədəbi dilini, bütövlükdə azərbaycan ədəbi dilini zənginləşdirmişdir.
Şairin işlətdiyi xumarli gözlər, ağulu şərab ismi frazeoloji vahidləri bu mənada
maraqlıdır:
Nəsiminin dilində bədii təyin qiymətləndirici funksiyasında işlənmiş ismi
frazeloji vahidlərin böyük bir hissəsini fars dili izafət birləşmələri təşkil edir.
Bunların sırasında elə izafət birləşmələri vardır ki, birləşməni təşkil edən
sözlərin ya biri, ya da hər ikisi tam mənası ilə məcazlaşır, bədii təyinlik
funksiyasını müəyyən mənada itirir, əksinə əşyavilik, ən çox hallarda da şəxs, insan
anlayışı ifadə etməsi ön plana çəkilir.
Belə poetik birləşmələr vastəsilə şair öz lirik qəhrəmanının müəyyən bir
üzvünü, məsələn sifətinin müəyyən hissəsini gözlərini, qəddini (boyunu),
dodaqlarını, qaşlarını gözəllik anlayışını ifadə edən məfhumlarla-canlı və cansız
təbiətin atributları ilə müqayisə edərək məcazlar silsiləsi yaradır: abi-kövsər
(sevgilinin dodaqları), nərgizi-məstanə (sevgilinin gözləri), sərvi-xuraman
(sevgilinin boyu, qəddi), sərvi-bustan, tağı-mehrab (sevgilinin qaşları), xirməni-gül
(sevgilinin üzü), şəbi-yəlda (sevgilinin saçları), şəbi-qədr (sevgilinin saçları),
qövsi-quzeh (sevgilinin qaşları), çeşmeyi-heyvan (sevgilinin dodaqları), lölöi-ləb
(sevgilinin dişləri), sərvi-dilaray (sevgili-dilbər), ərşi-əzəl (sevgilinin camalı, üzü)
və s. və i.a.
Abi-kövsərdir dodağın, mədəni-rühul qüds,
Aşiqə sun arifanə, saqiya, peymanəni!
Beyitdə şair sanki sevgilisinin dodaqlarının cənnət, behişt suyu qədər şirin,
olmasına şahidlik edir.
Şair ritorik suallarla lirik qəhrəmanın fiziki gözəlliyini xüsusi olaraq nəzərə
çatdırmaq məqsədilə izafət qurluşlu ismi frazeoloji vahidlərindən geniş istifadə
etmişdir; növbəti qəzəldə şair sözün həqiqi mənasında gözəlin-sevgilisinin obrazlı
portretinin təsvirinə nail olmuşdur.
Əcəb ləlinmi şol, ya cani-əhvab?!
Əcəb zülfünmü, ya zənciri-pürtab?!
Gözümdən axan, ey dilbər ğəmindən
Əcəb xunabənmi, ya əşki-innab?!
Əcəb qəddinmi şol, ya vərdi-sirab?!
Əcəb eyninmi şol, ya sehri-Babiel?!
Əcəb dişinmi şol, ya lölöyi-nab?!
Əcəb yüzünmi şol ya xirməni-gül?!
Əcəb qaşınmı şol, ya taği-mehrab?!
Şair dillərin-sevgilisinin (lirik qəhramanının) dodağını cani-əhvab (əziz can),
zülfünü (zənciri-pürtab) (sıx halqalı zəngir), özünün (aşiqin) göz yaşlarını əşki-
innab (qanqırmızı innab suyu), dilbərin qəddini sərvi-büstan (gül bağında bitən
sərv ağaci), dilbərin yanağını vərdi-sirab (təzə-tər qızılgülü), sevgilin gözlərini
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
411
(qədim Babil şəhərinin güzəlliklərinin sehri), üzünü xirməni-gül (çoxlu gül, gül
xirməni), qaşlarını tağı-mehrab (şairin tapındıgı müqəddəs dairəvi qübbənin tağı)
qurluşuna malik tam məcazlaşmış izafət birləşmələri ilə öz məlum qəhramanını
təsvir edərkən sanki yaratdığı bədii lövhələrə özü də məftun olmuşdur, çünki bu
misraları heç cürə adi, sönük intanosiya ilə oxumaq mümkün deyil.
Qeyd etmək lazımdir ki, Azərbaycan klasik ədəbi dilində, Azərbaycan
ədəbiyyatinda bədii obrazların təsvirində belə izafət qurluşl bədii ifadə vasitəsi
kimi geniş dairədə istifadə edilmiş və bu proses Nəsiminin sələfləri Ş.İ. Xətai,
M.Füzuli, M.P. Vaqif, (hətta müasirimiz Ə. Vahidin, M. Seyidzadənin) kimi söz
sərraflarının bədii söz xəzinəsinin poetik obrazlar sisteminin əsasını təşkil etmişdir.
Şairin bədii dilinin obrazlar sisteminin əsas vasitələrindən biri olan bədii xitablar
çox hallarda əvvəldən axira kimi belə məcazlaşmış ismi izafət birləşmələrindən
ibarət olur:
Ey nuri-dilü didə-didarinə müştaqəm,
Vey yari-pəsəndidə-didarinə müştaqəm!
Ey
mahi-pəri-peykər, vey huri-mələkmənzər
Vey ləli-ləbi şəkər,didarinə müştaqəm!
Ey buyi-biharistan, vey huri-nigaristan,
Vey
dilbəri-sərməstan, didarinə müştaqəm!
Ey
eşqi-dürəfşanım, vey bülbüli-bustanım,
Vey
nərgisi-məstanim, didarinə müştaqəm!
Şair nuri-dilü-didə izafət birləşməsi ilə sevgilisinə “ey ürəyimin və gözümün
nuru” deyə müraciət edir; eləcədə mahi-pəripeykər (gözəl ay), ləli-ləbi-şəkər
(qırmizı və şirin dodaqlı), buyi-baharistan (baharda açilmiş ətirli gül), bülbüli-
bustanım (gül bağının bülbülü) anlayişlarinin poetik şəkildə ifadəsidir. Əksər
hallarda -dir,-dir,- dur,-dür şəkilçisini qəbul edərək işlədilir ki, bu da şairin özünün
şahidlik yolu ilə həmin fikri təsdiqləməsi deməkdir Abi-kövsərdir dodağın,
Abi-heyvandır dodağın,
Abi-mərcandır dodağın,
Lölöi-dürdür dişin və s.
Şairin bəddi yaradıcılığının rüşeyimini təşkil edən fəlsəfi mahiyyət məhz
saylarla adların və bir vahid təşkil edərək işlənməsindən yaranan ifadələrdə öz
əksini tapır. Fəlsəfi qəzəlləri üçün çox səciyyəvi olan iki cahan (yaşadığımız və
öləndən sonra güman edilən dünya,) beş gün (dünya, yaşadığımız dünya
ümumiyyələ dünya, həyat), bir nəfəs (bir dəqqiqə bir an), bir gün (qeyri - müəyyən
zaman), bir nəzər (bir dəqqiqə, bir an) və s, kimi ifadələrin həqiqi (nominativ)
mənası bu ifadələrdə məcazlaşır, fəlsəfiləşir, geniş mənada bir ümumilik qazanır:
Məndə sığar iki cahan,mən bu cahana sıgmazam!
Kövhəri-laməkan mənəm, kövnü məkana sığmazam!
Əğər beş gündə bu dövran sənə əl versə, ey aqıl,
Ki şadlıq ğöstərər bir dəm, dönər yüz min məlal eylər!
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
412
Yığınca munca əsbabi yeri sən bir kəmal istə,
Əcəl yeli əsər bir gün ana çox – çox zəval eylər!
Surətin nəgsində könlüm, ey sənəm heyran olur,
Bir nəzər görsəm cəmalın dərdimə dərman olur.
Nümunələrdən göründüyü kimi, şair iki cahana deyərkən ümumən insanlığa
aid olan real, yaşanılan həyatla qeyri – real, mənəvi həyatı nəzərdə tutur. Beş gün
ismi frazeoloji vahid ümumən çox da uzun olmayan ömrü diqqətə çatdırır. Xalq
dilində bu gün də öz işləkliyini itirməmiş “ beş günlük dünya”, göründüyü kimi,
Nəsimi dövründə də insan ömrünün çox da uzun olmamasını ifadə etmişdir. Beytdə
işlənmiş bir gün ismi frazemi də məhz qeyri – müəyyən zaman, haçansa
məzmununu əks etdirir; eyni məna xalq dilində bu gün də işlənməkdədir. Bir nəzər
frazemində nəzər (baxış) sözü tam mənada məcazi məna kəsb edir, dəfə, kərə
nümerativ mənalarını ifadə edir.
Böyük şair İ. Nəsimi öz poetik isdedadı ilə yaratdığı və əsərlərində işlətdiyi
frazeoloji vahidlər vasitəsilə XIII –XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin bədii
zənginliyini daha da genişləndirmiş və bu prosesdə şairin əsas istinad nöqtəsi
Azərbaycan xalq dili olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |