KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
362
MÜASİR AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA
XALQ ADƏT- ƏNƏNƏLƏRİNİN, MƏRASİMLƏRİNİN
TƏSVİRİ VƏ VƏSFİ
IN THE MODERN AZERBAIJAN POETRY DESCRIPTIVE
PEOPLE OF THE CEREMONIES OF THE HABIT
TRADITIONS.
ИЗОБРАЖЕНИЕ И ОТРАЖЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ
ТРАДИЦИЙ, ОБЫЧАЕВ И ОБРЯДОВ В СОВРЕМЕННОЙ
АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПОЭЗИИ
Əpoş VƏLİYEV
*
Özet
Çağdaş Azerbaycan poeziyasinda halk adet-ananelerinin, merasimlerinin
tasviri ve vasfı büyük önem taşımaktatır. Halk adet-ananeleri, merasim, bayram ve
itikadları çağdaş poeziyada yazılarak korunup, kendinden sonra gelecek insanlara
devredilir. Hüseyn Kürdoğlu da kendi şiirlerinde bu tür halk adet-ananeleri ve
merasimlerini tasvir ve vasıflarını belirtmektedir.
Anahtar kelimeler: Çağdaş Azerbaycan poeziyası, halk adet-ananeleri,
merasimlerin tasviri ve vasfı, H.Kürdoğlu poeziyası, düğün adetleri.
Xülesa
Toy şənlikləri ilə bağlı olan hadisələri, mərasimləri yaddaşlarda qorumaq və
xalqımızın bu qədim adət-ənənəsini unudulmaqdan hifz etmək şairin başlıca
fikirlərindən biridir. Hal-hazırda qədim mərasimlər öz əhəmiyyətini itirməkdə və
unudulmaqdadır. H. Kürdoğlu bir Azərbaycan vətəndaşı kimi xalqının adət-
*
AMEA Naxçıvan Bölməsi, Folklorşünaslıq Şöbəsi, Elmi Işçi
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
363
ənənələrindən öz yaradıcılığında bəhrələnir və gələcək nəsillərin xalqımızın keçmiş
adət-ənənələrini, dünyaya baxışını, etiqadını, məişət tərzini öyrənməsinə şərait
yaradır.
Açar sözlər : Müasir Azərbaycan poeziyası, xalq adət-ənənləri, mərasimlərin
təsviri və vəsfi, H.Kürdoğlu poeziyası, toy adətləri.
Resume
In the modern Azerbaijan poetry descriptive people of the ceremonies of the
habit traditions take wide place. It is protected people habit, ceremony, holiday and
faiths in memories being reflected in the modern poetry and it is represented to
future generations. Wide description gives people habit and ceremonies in the
Kurdoglu poems, too.
Key words: Modern Azerbaijan poetry, folk traditious, deseription and
qualification of ceremonies, H.Kurdoghlu`s poetry,wedding hobits.
Резюме
Изображение и отражение национальных традиций, обычаев и обрядов в
современной азербайджанской поэзии имеет широкое место. Отражая в
современной поэзии национальные традиции, обычаи и обряды сохраняется в
наших памятах и передается будущим поколениям. Г. Кюрдоглу тоже в своих
стихотворениях очень широко изображает национальные традиции и обряды.
Ключевые слова: Современная Азербайджанская поэзия, народные
обичаи и традиции, отображение и отрожение церимоний, поезия Г.
Кюрдоглу, свадебные обичаи.
Hər bir xalqın milli poeziyasının bünövrəsini, zəminini təşkil edən doğma
folkloru o xalqın dili və tarixi qədər qədimdir. Xalqın adət və ənənələrinin,
mərasim, bayram, inam və etiqadlarının poeziyada əks olunması sənətkarın şifahi
xalq ədəbiyyatı ilə bağlılığını nümayiş etdirən əsas cəhətlərdəndir. El arasında elə
adət-ənənələr vardır ki, onlar heç vaxt itmir, yaddaşlardan silinmir, zaman keçdikcə
qorunub saxlanır və yaşadılır. Belə adət-ənənələr hər şeydən əvvəl mənsub olduğu
xalqın təfəkkürünü, mənəviyyatını özündə əks etdirir. Şairlər, yazıçılar həmin adət-
ənənələri bədii əsərlərində əks etdirərək yaddaşlarda möhkəmlədir və gələcək
nəsillərə təqdim edir.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında ailə məişət mərasimləri geniş yer
tutmaqdadır. Toyla bağlı olan adət-ənənələr xalq arasında həmişə yaşamış və geniş
içtimai məzmun qazanmışdır. Akademik Məmməd Arif vaxtilə yazmışdır: “Ailə
mərasimləri içərisində toy xüsusi yer tutur. Toy xalq məişət əyləncələrinin ən
kütləvisi və ən məşhurudur. Toy adi evlənmə mərasimi çərçivəsindən çıxaraq,
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
364
xüsusən kənd yerlərində, ictimai-mədəni bir əyləncəyə çevrilir. Toyun öz daxili
aləmi vardır”. (14, səh.2)
Bəhlul Abdullayev yazır ki, “Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Toy” adlı kiçik bir
hekayəsində Azərbaycan toylarının mühüm cəhətlərini özündə əks etdirən tragik
bir momenti çox ustaliqla şərh edib, dövrün qanlı bir səhifəsi ilə oxucunu tanış
edir” (2, səh. 83). Doğrudur, bu xususiyyət bu gün üçün səciyyəvi olmasa da, Yusif
Vəzir Çəmənzəminli bu şeir parçası vasitəsilə oxucunu bərabərsizlik dövrünün bir
sıra məsələləri ilə tanış etmişdir:
Yağış yağar, qar çilər,
Qapını kəsib elçilər.
Atam deyir “qoy verək”,
Nənəm deyir “qoy görək”.
Dilin lal olsun məmə,
Səndə bir dillən görək. (16, səh. 19)
Məlumdur ki, cəmiyyətin ilk pillələrində və daha sonrakı illərdə, məsələn,
quldarlıq və feodalizmin ilk dövründə ailə qurmaq, evlənmək son əsrlərdə
olduğundan çox-çox fərqli olmuşdur. Cəmiyyət inkişaf etdikcə adət-ənənələr
dəyişmiş, yeniləşmiş və inkişaf etmişdir. Y.V. Çəmənzəminli də bunu xalqın
nəzərinə çatdırmışdır.
Xalq məişətində toyun müstəsna mövqeyə malik olması şübhəsizdir. “H.
Kürdoğlu da şeirlərində toy şənliklərini, toy adətlərini təsvir edərkən ilk növbədə
onun zənginlik və mənalılığını ön plana çəkmişdir. Onun “Yaylaq toyu” adlı
şeirində Azərbaycan xalqının toy adət-ənənələri aydın şəkildə təsvir edilir.
Məlumdur ki, xalqımızın adət-ənənələrindən biri də yayda yaylağa köçmək, isti
yay fəslini sərin yaylaqlarda keçirməkdir. Qoyunçuluq və maldarlıqla məşğul olan
insanlar yayda yaylaqlara üz tutar, payızın əvvəllərində isə el-oba dağlardan arana
köç başlayardı. İsti yay fəslini sərin yaylaqlarda, uca dağlar qoynunda, suyu buz
kimi bulaqların kənarında alaçıqlar quraraq yaşayan insanlar çox vaxt toyları da elə
yaylaqda keçirərdilər. Bu zaman toy daha da şən olar, aşıqların avazı, qara
zurnanın səsi dağlarda, qayalarda əks-səda verərdi. H. Kürdoğlu şeirlərində
hadisələri o qədər gözəl və dəqiq təsvir edir ki, şeiri oxuduqca insan özünü sehrli
bir aləmə düşmüş kimi hiss edir, göz qarşısında Azərbaycan xalqına məxsus gözəl
bir yaylaq toyu canlanır. Şair bu şeirdə aşığın göy çəməndə meydan açması, uzun
hörüklü gözəllərin əllərində xına oynaması, gənclərin yallı getməsi, tüfənglə nişan
qoyulub vurulması, xonça tutulması, ağ çadırın bəy otağı kimi bəzədilməsindən söz
açaraq, Azərbaycan xalqına məxsus gözəl bir yaylaq toyunun təsvirini verərək,
qədim xalq adət-ənənələrini, mərasimlərini özünəməxsus ustalıqla vəsf etmişdir:
Gənclər əl tutuşar, yallı başlanar,
Qocalar-qarılar baxar-xoşlanar,
Nişana qoyular, tüfəng tuşlanar,
Qartal baxışlarda şimşəklər oynar. (7, səh. 12)
Toylarda olan adətlərdən biri də “yallı” ilə bağlıdır. Azərbaycan toylarında
“yallı” birlik rəmzidir. Gənclərin yallı getməsi bu birliyin tərənnümüdür.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
365
Azərbaycan toylarında yallı genış yayılımışdır. Təkcə Naxçıvan MR Şərur
rayonunda yallınin 50-dən çox növü var. Toylarda cıdırların keçirilməsi, nişana
qoyulub tüfənglə vurulması xalqımızın qədim adətlərindən biridir. Toy
şənliklərindən danışan V.Vəliyev yazır: “Cıdırçılar gəlin gətirilən dəstənin
qabağında çaparlar. əgər gəlin uzaq məsafədən gəlirsə, o zaman onun gəlməsini
birinci xəbər gətirən şəxs toyun nəmərini alırdı”.(9, səh. 107)
Toy mərasimlərində diqqəti cəlb edən hadisələrdən biri də xına ilə bağlıdır. Bu
adət-ənənə hələ qədim dövrlərdən başlayaraq Azərbaycan toylarında yaranmışdır
və bu günə kimi qorunub saxlanmışdır. Oğlan evi toydan əvvəl xına alır, toy günü
qız evinə xına aparılır və xına gəlinin əl və ayaqlarına qoyular, sonra da həmin xına
gəlinin rəfiqələrinə və yaxınlarına paylanardı. Bəzi toylarda “Xınayaxdı” adlı
xüsusi mərasim də qeyd olunur. Bu adət indi də xalq arasında yaşayır.
M. Cəfərov “ Xalqla bağlılıq” da yazır: “Toylarda diqqəti cəlb edən
hadisələrdən biri xına qoymaqdır. Adətən, üç gün çalınan toyun ikinci günü oğlan
evindən qız evinə xına aparılır və həmin xina hazirlanaraq ilk dəfə gəlinin əlinə və
ayaqlarına qoyulur. O, O. Sarivəllinin 1945-ci ilin may ayında yazdığı “Gözünüz
aydin” şeirindən bir parçanı nümunə gətirir:
Ey uzaq yolları gözləyən gəlin!
Yenicə çıxmışdı xinadan əlin...
Narın əllərinə xına qoy indi,
Səadət sənindir, dünya sənindir!... (1,səh. 30)
V. Vəliyev yazır:” Toyun başlanmasına bir neçə gün qalmış qızın yaxın
rəfiqələri, bacısı, bibisi, xalası və qohumları onun əlinə, ayaqlarına, saçına xına
yaxardılar. Bu da səadət və xoşbəxtlik rəmzi sayılardı. Ümumiyyətlə, qirmızı
geyinmək, ələ xına yaxmaq sevinc və xoşbəxtlik simvoludur. Qədim zamanlardan
dövrümüzə kimi gəlib çatan bu adət xalqımızın günəşə, oda sitayişi ilə daha çox
əlaqədardır. Günəşin yerdə nişanəsi hesab olunan odun qirmızı rəngdə olması
insanların bu rəngə müsbət münasibətini meydana cıxartmışdır”. (9, səh.107)
Hüseyn Kürdoğlu da xalqımızın ən qədim adətlərindən olan xina mərasimini
ən yadda qalan və toy üçün xarakterik olan hadisə kimi öz seirlərində göstərmişdir:
Məşəllər nur saçar yenə dörd yana,
Süzər nazəndələr əllərdə xına.
Qızının dalınca su atar ana,
Bir yerdə papaqlar, ləçəklər oynar. (7, səh. 12)
Atalarımız deyib ki, su aydınlıqdır. Səfərə gedənin, gəlin köçən qızların
arxasınca su atmaq xalqımızın ən qədim adətlərindən biridir. Su paklıq, təmizlik
rəmzidir. Gəlinin arxasınca atılan su onun gələcək həyatının pak, təmiz, aydın
olmasının arzulanmasıdır.
P. Əfəndiyev yazır: “Mərasimlərdən ən çox yayılanı və məşhur olanı toy
mərasimləridir. Bu, çox qədimdən başlayaraq ən şən, şux, gur keçirilən məişət
mərasimi olmuşdur. Toy mərasimi adət üzrə Azərbaycanda ən çox payız
vaxtlarında keçirilir. Toy mərasiminin bir sıra mərhələləri vardır; elçilik,
nişanlanma, xına gecəsi, gəlin gəlmə, duvaqqapma və s.” (9, səh. 88) Bu baxımdan
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
366
H. Kürdoğlunun toyların müsbət xarakterini qorumaq cəhdi tamamilə
təqdirəlayiqdir:
Könlüm qanadlanıb yüksələr göyə-
Hicran bu yerlərdən uzaqdır deyə.
Neçə toy görməyə, büsat görməyə
Qəlbimdə arzular-diləklər oynar. (7,səh.13)
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan folkloru antologiyası, Naxçıvan folkloru, Sabah, Bakı-1994,
388 s.
2. Bəhlul Abdullayev. Yusif Vəzir Çəmənzəminli və folklor. Elm, Bakı-1981,
124 s.
3. Hüseyn Kürdoğlu. Qaya çiçəkləri. Gənclik, Bakı-1970, 66 s.
4. Hüseyn Kürdoğlu. Min bir bayatı. Gənclik, Bakı-1992, 224 s.
5. Hüseyn Kürdoğlu. Yaralı torpağım, yaralı sevgim. Sabah, Bakı-1997, 248
s.
6. Hüseyn Kürdoğlu. Yurduma qurbandır sözüm. Sabah, Bakı-516 s.
7. Hüseyn Kürdoğlu. Yurdumu gəzə-gəzə. Gənclik, Bakı-1968, 48 s
8. H. Quliyev. Azərbaycanda ailə məişətinin bəzi məsələləri. Bakı-1986, 85 s
9. İ.Babayev. P.Əfəndiyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Maarif, Bakı-
1970. 263 s.
10. K. Vəliyev. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. Bakı-1987, 210 s.
11. Məhərrəm Cəfərov. Xalqla bağlılıq. Bakı-1986, 41 s.
12. Məmməd Arif. Azərbaycan ailə məişətinin bəzi məsələləri. Bakı-1986, 75
s.
13. Məmməd Arif. Azərbaycan xalq mərasimləri, Bakı-1950, 120 s.
14. Məmməd Arif. Azərbaycan xalq teatrı. “Ədəbiyyat” məcmuəsi. Bakı-1986,
№1.
15. Vaqif Vəliyev. Azərbaycan folkloru. Maarif, Bakı-1985, 414 s.
16. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Arvadlarımızın halı, Bakı-1928, 64 s.
Dostları ilə paylaş: |