Microsoft Word L11(1)s. 1-71(b+a+t+i)
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 • Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizm və romantizm dövrü • XIX əsrin 90-cı illəri və XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı həm çoxəsrlik ədəbi fikrin tarixində, həm də milli realist ədəbiyyatın təşək- külündə keyfiyyətcə yeni hadisə idi. Əsrin əvvəl- lərində baş vermiş böyük ictimai-siyasi hadisələrin – Rusiyada burjua-demokratik, İranda məşrutə hərəkatı, eləcə də I Dünya müharibəsinin təsiri ilə ölkədə milli- demokratik meyillər güclənmiş, fərqli baxışlara malik siyasi partiyalar fəaliyyətə başlamış, milli azadlıq uğrunda mübarizə gündəmə gəlmişdi. Demokratik mətbuatın yaranması və ardıcıl fəaliyyəti də Azərbaycanda yeni tipli ədəbiyyatın yaranması və inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyatımızda mövcud quruluşu dəyişmək, xalqı milli istiqlala çatdırmaq əsas ideal idi. Bu dövrdə məhz tənqidi realizm ədəbiyyatı cə- miyyətdə müşahidə olunan ayrı-ayrı qüsurları deyil, bütövlükdə inkişafa maneçilik törədən bütün təzahürləri tənqid edirdi. Həmin mərhələ söz sənətimizdə cəmiyyətin problemlərinin dərindən və aydın bədii dərki, ictimai-siyasi sistemin kəskin tənqidi ilə əlamətdardır. Çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatında satira və yumor əlamətləri müxtəlif səpkidə mövcud olsa da, bu proses XIX əsrdə satirik-didaktik xarakter almış, XX əsrin əvvəllərində isə tənqidi-satirik ədəbiyyat səviyyəsində özünü göstərmişdir. Dövrün ayrı-ayrı ədəbi axınlarının hər biri müxtəlif yönlərdən və fərqli səviyyədə bu prosesdə iştirak etmişlər. Lakin bütövlükdə cəmiyyətin tən- qidi dərki və problemlərin obyektiv bədii inikası, habelə milli azadlıq uğrunda mübarizə vəzifəsini “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi həyata keçirmişdir. Milli azadlıq məsələsi və azərbaycançılıq məfkurəsi Cəlil Məmmədquluzadənin başçılıq etdiyi “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin uğrunda dönmədən mübarizə apardığı əsas ideal idi. “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalının nəşri ilə ədəbiyyatımız- da tənqidi-realist ədəbiyyat yaranıb inkişaf etmişdir. Mollanəsrəddinçilər tənqidi- satirik ədəbiyyatın əsas yaradıcıları və hərəkətverici qüvvələri idilər. “Molla Nəs- rəddin” ədəbi məktəbinin əsas yaradıcı simaları – Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Mirzəli Möcüz və başqaları Azərbaycan realist tənqidi-satirik ədəbiyyatını yaratmışlar. C.Məmmədquluzadənin “Azərbaycan” məqaləsi mətbuat- da, “Anamın kitabı” tragikomediyası ədəbiyyatda azərbaycançılıq idealının mani- festinə çevrilmişdi. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə olaraq “kiçik” adam böyük ədəbiyyatın əsas qəhrəmanına çevrilmişdir. XX əsrin əvvəllərinin tənqidi realizmi Azərbaycan ədəbiyyatına yeni janrlar gə- tirmişdir. C.Məmmədquluzadənin satirik, Ə.Haqverdiyevin yumoristik hekayələri ilə kiçik hekayə böyük ədəbiyyatın janrları sırasında ön mövqeyə çıxmış, C.Məm- mədquluzadənin “Ölülər”, “Anamın kitabı”, “Dəli yığıncağı” tragikomediyaları ilə ədəbiyyatımızda bu janrın ilk və mükəmməl nümunələri yaranmışdır. Ə.Haqverdi- yevin bu dövrdə yazılmış “Ağa Məhəmməd şah Qacar” əsəri tarixi dram janrında ən yaxşı əsərlərdən biridir. Ədəbiyyatımızın tarixində satirik şeir özünün ən yüksək zirvəsinə XX əsrin əvvəllərində tənqidi realizm dövründə çatmışdır. “Molla Nəsrəddin” jurnalının mey- dana qoyduğu poetik forma modeli və irəli sürdüyü çağırışlar dövrün böyük satirik Ədəbiyyatımızın inkişafı, azadlıq, demokratiya uğrunda mübarizə- də “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin rolu nədən ibarətdir? XX əsrin əvvəllərində yaranmış tənqidi realizm hansı xüsusiy- yətləri ilə diqqəti cəlb edir? LAYİHƏ 10 şeir məktəbinin yaranması ilə nəticələnmişdir. Mirzə Ələkbər Sabir tənqidi realizm ədəbi cərəyanı hüdudlarında satirik şeir məktəbi yaratmışdır. O, ölkədəki mövcud idarə üsulunu, müstəmləkə sistemini tənqid etməklə milli oyanışa, siyasi-mənəvi əsarətdən xilas olmağa, nəticə etibarilə azadlıq idealının gerçəkləşməsinə məslək dostu Abbas Səhhətin dediyi kimi, “bir ordudan ziyadə xidmət etmişdir”. “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin böyük simaları olan Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Mirzəli Möcüz, Bayraməli Abbaszadə və başqalarının yara- dıcılığı ədəbiyyatda satirik şeirin mövqeyini möhkəmləndirdi. Azərbaycan ədəbiyyatında satirik publisistika XX əsrin əvvəllərinin hadisəsi kimi meydana çıxmışdır. Felyeton janrı publisistikaya “Molla Nəsrəddin” jurnalı vasitəsilə daxil olmuşdur. Bu jurnal müxtəlif satirik publisistika janrlarını yaradıb ədəbi dövriyyəyə və mətbuat aləminə gətirmişdir. Qədim dövr və orta əsrlər Azərbaycan poeziyası romantik səciyyəlidir. Romantik bədii metod ədə- biyyatımızda uzun əsrlər hakim mövqedə olmuş- dur. Bununla belə, Azərbaycanda ədəbi cərəyan ki- mi romantizm XX əsrin əvvəllərində meydana çıx- mışdır. Romantizm – Azərbaycan ədəbiyyatında dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə romantik baxışları, xəyalda və idealda əks-səda tapan qavrayışları ifadə edən ədəbi cərəyandır. Romantizm ədəbi cərəyanının nüma- yəndələri şəxsiyyət və cəmiyyət məsələlərində də idealın tərənnümünə üstünlük vermişlər. İdealla gerçəklik arasında təzaddan doğan həyəcanların bədii ifadəsi olan romantizm ədəbiyyatında xəyal və gələcəkçilik əsas yer tutmuşdur. Romantiklərin gələcəkçilik ideyalarında dövrün çağırışları ilə həmahəng ümummilli ideyalar və maarifçi-demokratik baxışlar da qüvvətlə səsləndirilmişdir. “Məhkum Şərqin”, o cümlədən də Azərbaycanın zamana görə nisbətən geridə qalması Azərbaycan romantizmini düşündürən məsələlərdən idi. Onlar reallıqda olmasa da, xəyalda, qaibanə şəkildə vətənlərinin xoşbəxt gələcəyini arzu etmişlər. Azərbaycan romantikləri “ümumi məhəbbət” ideyasını irəli sürür, bunu insanlığın “xilas yolu” kimi düşünürdülər. Əli bəy Hüseynzadənin redaktorluğu ilə 1906–1907-ci illərdə Bakıda nəsr olun- muş “Füyuzat” jurnalı Azərbaycan romantizminin əsas ədəbi cəbbəxanasını təşkil edirdi. Qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, “Füyuzat” jurnalı ədəbi məktəb yarada bilmişdir. Bu ədəbi məktəb Qərb maarifçiliyini və Şərq mənəvi zənginliyini sintez halında birləşdirmək vəzifəsini meydana qoymuş, bu istiqamətdə əsərlərin yaradılmasına böyük yol açmışdır. Turançılıq ideyaları, ortaq ünsiyyət dili və vahid ümumtürk əlifbası yaratmaq füyuzatçıların islahatlarında əsas yer tu- turdu. Füyuzatçılar bolşevizmi “qırmızı qaranlıq” hesab edir, türk-islam birliyinə “yaşıl işıq” kimi böyük ümidlər bəsləyirdilər. “Füyuzat” jurnalı öz ətrafında Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, İbrahim Tahir, Əbdülxalıq Cənnətli ilə yanaşı, Türkiyədən Abdulla Cevdəti və Əhməd Kamalı, İrandan Səid Səlmasini, Krımdan Hasan Səbri Ayvazovu birləşdirmişdir. Bu, ədəbi cəbhədə Azərbaycan-türk dünyası birliyinin ilk əməli addımı idi. Füyuzatçılıq – türkçülük və turançılıq ideyalarının əsas ədəbi cəbbəxanasını təşkil etmişdir. Hüseyn Cavidin yaradıcılığı XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantik şeirinin inkişafında fərqli özünəməxsusluğa malikdir. H.Cavid “Şeyx Sənan”, “İblis”, Romantizm ədəbi cərəyanının nü- mayəndələrinin yaradıcılığında önəm verilən başlıca ideyalar hansılar idi? LAYİHƏ Yüklə 3,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|