_______________ Milli Kitabxana _______________
7
Nizami Leyli və Məcnun haqqındakı xırda və pərakəndə, quru və bədii
cəhətdən sönük olan müxtəlif rəvayətləri böyük ustalıqla birləşdirmiş, demək
olar ki, heç nəyi atmamış, lakin sənətin sərt qanunu əsasında onu sistemə
salıb, kədərli və əzəmətli bir söz abidəsi yaratmışdır. Böyük söz ustası
mövzunun imkanlarından istifadə edərək həyat, insanlar, onların əxlaqı,
rəftarı, əməlləri barədə narahat düşüncələrini qələmə almışdır.
Nizami insan və zaman probleminə, bu problemin ayrı-ayrı cəhətlərinə
poemada dönə-dönə toxunur. Dahi şair doğru qeyd edir ki, insanda hələ
nöqsanlar vardır. Bununla bərabər, o, insanı yaxşılığa, gözəlliyə səsləyir.
Yaxşı sözü yaman sözdən üstün tutan şair zamanın eyiblərini də çəkinmədən
romantik bir pafosla dilə gətirir.
Bir çox sifətlər var insanda hələ,
Almasan yaxşıdır onları dilə.
Pis sözü ağzına alınca insan,
Qarnında öldürsə yaxşıdır, inan.
Bu dünya dolanıb döndükcə ruzgar,
Qoy səndən yaxşı söz qalsın yadigar.
Nizaminin poeması bu həqiqəti sübut edir ki, zaman insana ziddir. Lakin
insan zamana qalib gələcək. Qurbanlar, faciələr hesabına olsa da, insan
dünyanı insaniləşdirəcək, zamanı dəyişdirəcək, zaman özü də dəyişəcəkdir.
Həyatın və təbiətin öz dialektikası var; xərabə olan abad olacaq, pis olan
yaxşılaşacaq.
Daim xaraba da olsa bir diyar,
Bil ki, abadlıqdan onda nişan var.
İstər xarab olsun, istərsə abad,
Daimi bünövrə qoymamış həyat.
Bu dialektik düşüncələr göstərir ki, Nizami insanın zaman üzərində
qələbəsinə, indi ağa olanın sabah məhv olacağına, bu gün faciə qurbanı
olanın sabah vüsala və sevincə yetişəcəyinə inanmışdır.
"Leyli və Məcnun" poeması insan və zaman mövzusu ətrafında şairin
düşüncələrindən ibarət möhtəşəm bir poeziya ümmanıdır. Nizaminin "Leyli
və Məcnun" poeması ancaq nakam bir eşq macərasının nəzmə çəkilməsi
deyil, bəlkə daha çox bu mövzudan istifadə edərək
_______________ Milli Kitabxana _______________
8
dünya və insan haqqında yaradılmış bədii- fəlsəfı bir əsərdir. İnsan düşünə
bilər ki, bütün bu söhbətlərin "Leyli və Məcnun" mövzusu ilə nə əlaqəsi var.
Ancaq şairin əsərini diqqətlə oxusaq, anlayarıq ki, bu rəngarəng düşüncələr
birbaşa "Leyli və Məcnun" mövzusu ilə bağlıdır. Şair əsərin həm əvvəlində,
həm də əsər boyu müxtəlif yerlərdə müxtəlif üsullarla həyat, dünya, dövrün
insanları, onların amalları, səviyyələri, əməlləri haqqında söhbət açır, bu
söhbətləri də mövzuya yad, kənar bilmir.
Ey varlıq nəqşinin naziri olan,
Qaldır əngəlləri idrak yolundan.
Boş təbli döyərək hay-haray salma,
Heç kəsin səsinə biganə qalma.
Bir toz görünsə də hər zərrə əgər,
Dünya pərdəsində o da iş görər.
İdrak yolundakı əngəllər deyilmi Leylinin, Məcnunun faciəsinin səbəbi?
Dünya pərdəsində hər zərrənin bir iş gördüyünə biganəlik deyilmi bu faciəni
törədən? Şair bu fikirdədir ki, qəflət, nadanlıq, biganəlik, insanın öz
vəzifəsini bilməməsi onun həyatını zəhərləyir, onu düzgün hərəkət etməyə
qoymur. Nizamiyə görə, insan dünyaya dünyanın mahiyyətini anlamaq,
öyrənmək üçün gəlmişdir.
Qısa söz; dünyada nə sən, nə də mən
Oyuncaq deyilik xilqətimizdən.
Nə şəhvət, nə yuxu, nə də ki yemek
Həyatın mənası olmasın gərək.
Yatmağı, yeməyi bu aləmdə sən
Eşşək, öküzdə də görə bilərsən.
Təbiət quranda xilqətimizi,
Başqa səhifədə yazmışdır bizi.
Nizami insandan ayıq olmağı, öz insanlıq vəzifəsini yaxşı başa düşməyi,
yerlərin, göylərin sirlərini öyrənməyi tələb edir; İnsan dünyaya nə üçün
gəlmişdir? Onun burada vəzifəsi nədən ibarətdir? Peyğəmbərə müraciətlə
deyilən aşağıdakı iki misra bəlkə də poemada qaldırılan mətləblərin ana
xəttini təşkil edir:
_______________ Milli Kitabxana _______________
9
Biz kimik, neçiyik, aç göstər artıq,
Büt qayıranmıyıq, büt qıranmıyıq.
Allaha yalvarışlarında da şair dünya və insan haqqındakı düşüncələrindən
ayrıla bilmir. Dövründən, bü dövrün mətləblərindən danışan zaman alov
püskürür.
İlahi, dar gündə sən ol həmdəmim,
İstədiyin yerə çatsın qədəmim,
Söylə nə vaxtadək bir tikə üçün
Şaha və gədaya yalvarım hər gün...
Vəfasız yaranmış bütün qapılar,
Bir sənin qapında vəfa tapılar.
Bu sətirlər təkcə Allaha məhəbbətin ifadəsi deyil, həmçinin də şairin
dövrü, onu əhatə edən mühit, insanlar haqqında narazılıq dolu narahat
düşüncələridir.. Məcnunu, Leylini, onları əhatə edən adamları da bədbəxt
edən, kədər və göz yaşları ilə üzləşdirən məhz həmin mühit və insanlardır.
Həyat elə qurulmuşdur ki, insanların içi dərdlə, kədərlə doludur. Burda isə
həm də bir ixtiyarsızlıq vardır. Məcnunun atasına verdiyi cavablardan
aşağıdakı misralara diqqət edək:
Daşları əridər çəkdiyim kədər,
Kim öz ürəyinə sıxıntı istər?!.
Məni pis taleyim təqib edir, bil,
Heç kəs bədbəxtlikdən qurtaran deyil.
Yaxud:
Məzlum mən deyiləm yalnız bu yerdə,
Yüzləri düşmüşdür mən düşən dərdə.
Filin vücudundan milçəyə qədər,
Bu zülmü çəkməyən varmıdır məgər?
"Leyli və Məcnun" poemasında Nizami əsərdəki hadisələrlə bağlı iki
müstəqil hekayə də vermişdir ki, bu hekayələr poemanın əsas ideyası ilə
birbaşa bağlıdır. Bunlardan ən məşhuru "İt saxlayan padşah" hekayəsidir.
Çox vaxt bu hekayə əsərin əsas mövzusu ilə o qədər də bağlı olmayan bir
əlavə kimi şərh olunur. Əslində isə həmin hekayə əsərin ideyası ilə birbaşa
əlaqəlidir və ancaq dövrün şahlarının zülmkarlığını tənqid etmək üçün
qələmə alınmış bir hekayə deyil; on il şaha sədaqətlə xidmət eləyən, ancaq
sonra şah tərəfindən quduz və yırtıcı itlərə atdırı
Dostları ilə paylaş: |