_______________ Milli Kitabxana _______________
281
Yəni divanə mənəm, zəncirlənməli mənəm, zəncir kimi höruklərin nə üçün sənin
boynundan asılmışdır? Sən o zənciri-zülfünü mənim boynuma şal!
77
İrhəm-türhəm (ərhəm-türhəm) - ərəbcə "rəhm et, sənə də rəhm etsinlər"
deməkdir. Yəni, sən aciz insanların əlindən yapış ki, çətin gündə başqaları da sənə əl
tutsunlar.
Qatlandı dizlorim qoşa, "lam" kimi,
"Yey" kimi bukmüşəm öz əllərimi.
Ərəb əlifbasında "ü " (1) çəngəl şəklində yazılır və "lam" adlanır, "^" (y) hərfı isə
qarmaq şəklində yazılır, "yey" adlanır.
Məcnun deyir ki, mən dərd əlindən dizlərimi iki "lanv' kimi qatlamışam, qollarımı
isə iki "yey" kimi bükmüşəm və bunların birləşməsindən sevgilimin adı, yəni "Leyli"
əmələ gəlmişdir.
Qum kimi səpdi o qum rənglilərə.
Qum rənglilər sozündə ərəblər nəzərdə tutulur.
80
Zəmzəm – Məkkədə bir su quyusuna verilən addır. Əfsanələrə görə,
İbrahimxəlil peyğəmbər zamanında, yəni eramızdan təqribən 2800 il
qabaqqazılmışdır.
81
Əqrəb çalmışlara verilsə gərfəs...
Gərfəz, gərəvüz - səbziyat qismindəndir. El arasında kərəvüzün əqrəb çalmış
adama verilməsi zərərli sayılır.
82
Hindli fil başına döyər hər yerdə
Ki, fil Hindistanı anmasın bir də.
Adət üzrə fılbanlar fili sürərkən toppuzla onun başına vurarlar. Nizami bunu belə
izah edir ki, filbanlar filin başına onun yeriməsi üçün deyil, onu gicəllətmək üçün
döyurlər ki, meşələrə qaçmasın.
83
Kölgə özbaşına düşməz quyuya,
Göydə dayanmamış Ay duya-duya.
Yəni həyal və kainatın xüsusi bir qanunu vardır, heç şey öz başına hərəkət etmir.
84
Su
səpdi gülunün yaqut rənginə.
Yəni o ağlayaraq, alışıb-yanan yaqut rongli yanaqlarının oduna göz yaşları ilə su
çilədi.
85
Sədəfə dürr kimi girdi o nigar.
Yəni inci sədəfdə gizlənən kimi Leyli də çadırda gizləndi.
86
Qarurə - şüşə, sənək.
87
Xəyzəran - bambuq ağacı.
88
Bax, Çinin aynası parladı Çindən,
Həbəşin qaşları çatıldı birdən.
Yəni Çinin aynası (Günəş) Çindən (Şərqdən) baş qadırarkən Həbəşin
(qaranlığın) qaşları çatıldı. Günəş parladı, qaranlıq çəkildi.
_______________ Milli Kitabxana _______________
282
89
Gecənin yolçusu yetişdi haman
Bir Yusif camalı aldı quyudan.
Yəni gecənin yolçusu olan ulduzlar quyunun başına çataraq, oradan bir Yusif
camallı gözəli (Ayı) çıxarıb öz sıralarına qatdı. Əfsanəyə görə, Yusifi qardaşları
quyuya saldıqdan sonra bir karvan oraya yetişib quyudan su çıxarmaq istədikdə Yusifi
tapmış və özlərilə bərabər Misrə aparıb orada qul adına satmışlar. Beytdə ulduzlar
yolçuya, Ay Yusifə, qaranlıq üfüq isə quyuya təşbih olunur.
90
Ulduzlar
içində o parladı tək,
Göy Misri Nil kimi coşmuşdu, gerçək.
Yəni Ay ulduzların içində parlayarkən göy Misrinin bazan Nil çayı kimi coşdu.
Yəni misirlilər Yusifın camalından vəcdə gəlib onu almağa cəhd etdiyi kimi, ulduzlar
da Ayı araya almaq uçün Nil çayı kimi coşub həyəcana gəldi.
91
Saleh bir quş idi o yazıq qarğa,
Salehilər kimi geymişdi qara.
Saleh - peyğəmbərlərdən birinin adı və ərəbcə xeyirxah mənasındadır. Əfsanələrə
görə, Salehin bir dəvəsi var imiş ki, peyğəmbərin bütun gücü də ondaymış.
Düşmənləri bu dəvəni öldürdükdon sonra Salehin tərəfdarları qara geyinib matəm
saxlamışdı. Şair qarğanı xeyirxahlıqda Salehə, sakitlikdə onun dəvəsinə və qaralıqda
matem libası geymiş salehçilərə oxşadır.
92
Mən İsmayıl kimi saxlaram ədəb,
İncisəm, qoy olum İsmayılməzhəb.
İsmayil İbrahim peyğəmbərin oğlu idi, dini əfsanələrə görə, atası onu qurban
kəsmək istədikdə, o, bu təklifı razılıqla qəbul etmişdi. Məcnun dəxi sevgilisinə deyir
ki, sən mənim başımı kəssən də (İsmayıl kimi), ədəb gözləyib etiraz etmərəm. Əgər
belə etməyib səndən incisəm İsmayılməzhəb olum.
İsmayılməzhəb - VIII əsrdən başlayaraq, müsəlman şərqində geniş surətdə
yayılmış İsmaililər təriqətinə mənsub olanlara deyilirdi. Sonralar ismaililərin
həşşatilər, əsasiyyun, Fatimiyyun adlanan qolları əmələ gəlmiş, bir sıra gizli sui-qəsd
qruplar təşkil edib İran-Səlcuq hökmdarlarına qarşı mübarizə aparmışlar. Başçıları
iflas etmiş zadəganlardan ibarət olan bu təriqət, yoxsul kəndli və sənətkar
kütlələrindən öz məqsədləri üçüıı geniş istifadə etmiş və bərabərlik şüarını öz siyasi
görüşlərində irəli sürmüşlər.
93
Nərgizlə suvardı qız ərğəvanı.
Yəni Qızın nərgiz (çiçək adıdır) gözündən axan yaşı onun ərğəvan (qırmızı)
yanaqlarını islatdı.
94
Atlardan
"ərəbi", "bəxti", "təkavər"...
" Bəxti", "ərəbi", "təkavər" - hər üçü at cinsləridir.
95
Ləli od verirdi, bulağı da su.
Yəni dodaqlarından od qalxırdı. gözlərindən isə yaş axırdi; Yenicə Ay görmüş
başı zədəli.
_______________ Milli Kitabxana _______________
283
Yəni yeni Ay görmüş dəli. Dəlinin Ay gördükdə coşması məşhur bir misaldır.
97
Müğilan - dəvətikanı.
98
Zənci yuyunmaqla çinli olmadı.
Yəni qara yuyunmaqla ağarmadı.
99
Bir
küncə qısılıb qaldı o baxtsız,
Bircə dörd künclünu gözlədi yalnız.
Yəni bir küncə qısılıb dörd künclü qəbrin (ölümün) yolunu gözlədi.
100
Tuşə- azuqə.
101
Xəzinəni atıb, kim yesə torpaq,
O, ağıllı deyil, ilandır ancaq.
Yeni: xəzinənİ saxlayıb torpaq yeyənlər ağıllı adam olmayıb, ilandırlar. Əfsanəyə
gorə, ilan xəzinə üzərində yatır, gündə bir toz qədər torpaq yeyir.
102
Axır libasıma göz qaram hər dəm.
Yeni gozümün qarası hər an göz yaşımla birlikdə libasıma axır.
113
Lahövlə vəla (qüvvətə illa billah) - Allahdan başqa heç kəsdə qüdrət yoxdur.
104
Fərqəd - Şimal qütbünə yaxın olan iki kiçik və parlaq ulduzdan biridir.
105
Pərvin (yaxud Sürəyya) - səmada boyunbağıya oxşar ulduz toplusu. Sonrakı
beytlərdə də bürclərin və ulduzların vəziyyəti göstərilir.
106
"Yetim
süfrəsinə" xeyirxahlartək
Qüfr tullamışdı altı pay çörək.
Yəni Qüfr (Ay mənzillərindəndir) səxavəti adamlar kimi "yetimlər süfrəsi"nə altı
çörək salmışdı. " Yetimlər süfrəsi" ulduzlar qrupudur ki, onda altı ulduz vardır. Şair
bu ulduzları kökəyə (qoğala) oxşadır.
107
Səhər çağının da Qurd nəfəsi var.
Yəni səhərin soyuq nəfəsi, nəsimi vardır. Qurd nəfəsi eyni zamanda səhər görünən
ulduz adıdır.
108
Boyu
"əlif' kimi: ağzı "mim" kimi,
Qıvrılmışdı saçı onun "cim" kimi.
Deyirdi: - Adımdır mənim də bu "cam",
Dünyanı göstərir özündə bu cam.
"Əlif (I) hərfı ərəb əlifbasında düz, şaquli, "raim" ağzı düyməli, "cim" isə qıvrım
yazılır. Şair gözəlin saçım "cim"ə, qəddini "əliP'ə, ağzım "mim"ə oxşadır və onların
birləşməsindən "cam" (? ) əraələ gəldiyini söyləyir.
109
Dörd atdan piyada qalsan sən əgər,
Bu düyün o zaman açıla bilər.
Dörd at sözünə iki məna vermək olar, birinci dörd ünsür, (su, torpaq, od, hava),
ikinci isə dörd həyati zovq (yemək, içmək, ehtirası təmin, yuxu).
_______________ Milli Kitabxana _______________
284
Beytin məzmunu ikinci mənaya daha yaxındır. Yəni əgər sən dünyanın əsas
ləzzətlərindən əl çəksən, bütün düyünləri aça bilərsən.
110
Möhrəsiz və gözsüz oyun çıxardar,
Ayaqsız, miniksiz çapmağımız var.
Yəni aşıqsız vo taxtasız nərd və şahmat oynayır, ayağı və atı olmadan minib
çapırıq.
111
Əmr-As (Əmr İbn As) - Böyük xəlifələr zamanı dördüncü xəlifə Əlinin
əleyhinə olub, Müaviyəni xəlifəliyə layiq bilən hiyləgər diplomat.
112
Tüküm
dilə dondü, dilim də tükə.
Yəni tüklərim dilə gəldi, dilləndi, dilim isə tük kimi incaldi.
113
"Lam
əlifla" ki, bax, ayrı deyildir.
"Lam əlifla" ərəbco iki hərfin "1" ve "a" hərflərinin birləşməsindən əmələ gəlir və
lüğəvi mənası "yox" deməkdir. Misranın mənası odur ki, mən "Ia" kimi "yox" olsam
da, bu yoxluq "lam" ilə "əlİf'in, yeni səninlə mənini birləşməyimin nəticəsidir.
114
Təmuz- iyul ayı.
115
Qəm də xilas oldu xəzinədardan.
Yəni qəm onu öz ürəyində həbs edən, onun xəzinədarı olandan xilas oldu. Yəni
Leyli vəfat etdi və qəm də onun sinəsindən uçub getdi.
116
Özünə şəbə de, Şəbdiz söyləmə.
Yeni qara olsan da Şəbdiz (qara at, Şirinin məşhur atının adı) deyilsən, kiçik bir
şəbəsən (qara muncuqsan.)
117
Qismətin Ay kimi qəribliksə, bil.
Qədim astrologiyada Ayın hər ayda bir bürcdən və hər gün burcün bir dişciyindən
çıxması rəvayət olunurdu. Beləliklə də, iki gün bir yerdə dayanmayan Ay qəriblik
timsalı kimi tərənnüm edilmişdir.
118
Gedir
sənin Rəxşin mendən irəli.
Yəni sənin atın məndsn qabaqda gedir, sən tez öldun, vüsal mənzilinə məndən tez
çatdın. Rəxş – məşhur Rüstəm Zalın atının adıdır.
119
Səcdə edənlərin Səlcuqisən sən.
Səlcuq - səlcuqilər sülaləsinin banisidir. Burada səcdə edənlərin pənahı,
pərəstişgahı mənasında işlənmişdir.
120
O
nalını salan daşı al ələ,
Qaldır öp, "Nə gözəl ləlsən" söylə.
Yəni ayağına toxunan daşı öp, gözünün üstünə qoy və gözəl ləl adlandır. Pisliyə
qarşı yaxşılıq et.
121
Küstax - kobud, dikbaş, qorxmaz, ədəbsiz.
_______________ Milli Kitabxana _______________
285
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
İnsan dühasının əlçatmazlıq nümunəsi…………………………………4
"Ey adı ən gözəl başlanğıc olan"………………………………………15
Sonuncu peyğəmbərin tərifi……………………………………………21
Peyğəmbərin meracı…………………………………………………… 23
Hikmət və moizə haqqında…………………………………………… 27
Kitabın yazılmasının səbəbi……………………………………………33
Axsitanın tərifi………………………………………………………… 38
Padşaha xitab ……………………………………………………………43
Şahzadənin tərifi və oğlumun ona tapşırılması…………………………45
Məni inkar edənlərdən şikayət…………………………………………47
Şikayətin üzrü…………………………………………………………..50
Oğlum Məhəmmədə nəsihət……………………………………………51
Az danışmağın gözəlliyi………………………………………………52
Ölən qohumlarımdan xatirələr…………………………………………53
Atamın xatirəsi…………………………………………………………53
Anam Rəisənin xatirəsi…………………………………………………54
Dayım Xacə Ömərin xatirəsi……………………………………………54
Keçmiş müsahiblərin xatirəsi və başqaları ilə müsahiblik ……………55
Vücudu unutmaq……………………………………………………… 55
Şöhrəti unutmaq…………………………………………………………56
Keçən ömrü unutmaq……………………………………………………56
Alçaqlığı və yaltaqlığı rədd etmək………………………………………57
Zülmə qatlaşmamaq……………………………………………………58
Padşahların qulluğunu tərk etmək……………………………………… 58
İnsanların işinə və nızisinə əl uzatmamaq………………………………59
Şadlıq və qənaət…………………………………………………………60
Şadlıqla xalqa xidmət etmək ……………………………………………60
Təvazökar ol……………………………………………………………61
Xəlvətə çəkilib söz yaratmaq……………………………………………62
Dastanın başlanğıcı…………………………………………………….62
Leyli ilə Məcnunun sevişməsi…………………………………………67
Məcnunun eşqi haqqında………………………………………………70
_______________ Milli Kitabxana _______________
286
Məcnunun Leylinin tamaşasına getməsi………………………………72
Məcnunun atasının Leyliyə elçi getməsi………………………………74
Leylinin eşqi ilə Məcnunun ağlayıb sızlaması…………………………77
Atasının Məcnunu Kəbəyə aparması……………………………………81
Məcnunun atasınin Leyli qəbiləsinin qəsdindən xəbər tutması…………84
Atasının Məcnuna nəsihəti…………………………………………… 88
Məcnunun atasına cavabı……………………………………………… 91
Leylinin əhvalı haqqında………………………………………………94
Baharın tərifi və Leylinin xurmalıq tamaşasına getməsi………………98
İbn Səlamın Leylini istəməsi…………………………………………102
Nofəlin Məcnunla tanış olması ……………………………………….104
Məcnunun Nofələ acıqlanması……………………………………….109
Leylinin qəbiləsi ilə Nofəlin müharibə etməsi…………………………110
Məcnunun Nofələ acıqlanması……………………………………….115
Nofəlin ikinci muharibəsi…………………………………………….116
Məcnunun ahuları azad etməsi ……………………………………….122
Məcnunun maralı azad etməsi…………………………………………125
Məcnunun qarğa ilə söhbəti……………………………………………128
Qarının Məcnunu Leylinin qapısına aparması…………………………130
İbn Səlamın dastanı……………………………………………………134
Leylinin İbn Səlama verilməsi…………………………………………136
Leylinin İbn Səlamin evinə köçməsi…………………………………138
Leylinin ərə getməsindən Məcnunun xəbər tutması…………………140
Leylinin xəyalına Məcnunun şikayət etməsi…………………………143
Atasının Məcnunun görüşünə getməsi…………………………………147
Məcnunun atasına cavabı………………………………………………152
Atasının Məcnula vidalaşması…………………………………………154
Atasının ölümündən Məcnunun xəbər tutması………………………159
Məcnun vəhşilər arasında…………………………………………… 163
Hekayət………………………………………………………………..166
Məcnunun ulduzlara şikayəti …………………………………………169
Leylinin məktubunun Məcnuna yetişməsi……………………………174
Leylinin məktubunu Məcnunun oxuması……………………………180
Məcnunun məktubunu Leylinin oxuması……………………………184
Məcnunun dayısı Səlim Amirinin Məcnunu görməyə galməsi………190
Hekayət………………………………………………………………...193
Anasının ölümündən Məcnunun xəbər tutması………………………197
_______________ Milli Kitabxana _______________
287
Leylinin Məcnuna sifarişi……………………………………………...200
Məcnunun qəzəl oxumağı……………………………………………...205
Bağdadlı Səlamın Məcnunun görüşünə getməsi ………………………210
Məcnunun əzəməti haqqında…………………………………………..216
Zeydlə Zeynəbin sevgisi haqqında…………………………………….218
İbn Səlamın ölümü…………………………………………………….225
Zeydin İbn Səlamın ölüm xəbərini gətirməsi………………………….229
Leylinin Allaha yalvarması…………………………………………….232
Leyli ilə Məcnunun görüşməsi……………………………………........233
Payızın yetişməsi və Leylinin ölməsi………………………………….245
Leylinin ölümündən Məcnunun xəbər tutması………………………...252
Barğadlı Səlamın ikinci dəfə Məcnunun görüşünə gəlməsi…………...258
Leylinin qəbri üzərində Məcnunun ölməsi……………………………261
Zeydin Leyli və Məcnunu yuxuda görməsi……………………………266
Kitabın sonu……………………………………………………………270
İzahlar………………………………………………………………….274
_______________ Milli Kitabxana _______________
288
Buraxılışa məsul:
Əziz Gübliyev
Texniki redaktorlar:
Rauf Cəprov
Rövşən Ağayev
Tərtibatçı-rəssamı:
Nərğiz Əliyeva
Kompyuter səhifələyicisi:
Alianna Duxanina
Kompyuter yığıcıları :
Bəsti Cəfərova
Aygün Məmmədova
Korrektorlar:
Elmira Teymurova
Aysel Qarayeva
Yığılmağa verilmişdir 28.04.2004. Çapa imzalanmışdır 10.11.2004. Formatı 60x90 l/16,
Fiziki çap vərəqi 8. Ofset çap üsulu. Tirajı 25000. Sifariş 158.
Kitab "Şərq-Qərb" mətbəəsində çap olunmuşdur. Bakı, Aşıq Ələsgər küç., 17.
000001
Dostları ilə paylaş: |