61
Ucuz manat inflyasiya mənbəyidir, çox bahalı manat isə ölkə iqtisadiyyatının
rəqabət qabiliyyətinə mənfi təsir göstərə bilər.
Manatın məzənnəsinin kəskin dəyişməsinin qarşısını almaq, qeyri – neft
sektorunun rəqabət qabiliyyətinin aşağı düşməsinə və xarici ticarət şəraitinin
pisləşməsinə, inflyasiya təhlükəsini artıran manat emissiyasına yol verməmək
məqsədilə Mərkəzi Bankın valyuta bazarına müdaxilələri "üzən" məzənnə
rejimində zəruri hallarda və həddlərdə davam etdirilməlidir.
Xarici kapital axınının artması və neft gəlirlərinin inkişaf məqsədləri üçün
istifadəsinin fəallaşması şəraitində manatın məzənnəsi əsas etibarilə valyuta
bazarındakı tələb və təklif ilə müəyyən olunmalıdır. Mərkəzi Bankın valyuta
müdaxiləsi isə yalnız məzənnənin kəskin dəyişməsinin qarşısının alınması üçün
həyata keçirilməlidir.
Makroiqtisadi sabitliyin qorunması məqsədi ilə valyuta ehtiyatlarının
maksimal dərəcədə artırılması pul – kredit siyasəti səmərəliliyi baxımından
Mərkəzi Bank üçün əsas hədəf olmamalıdır. Valyuta ehtiyatları yalnız məqbul
monetar inflyasiya ilə müşahidə olunan alışyönlü valyuta müdaxiləsi çərçivəsində
artırılmalıdır.
Pul siyasətinin həyata keçirilməsi üzrə əvvəlki illərin təcrübəsindən belə bir
nəticəyə gəlmək olar ki, bu siyasətin məqsədyönlü olması üçün məqsədli inflyasiya
mexanizminin elementlərindən istifadə etmək lazımdır. Mərkəzi bank üçün pul
kütləsinin artım sürəti pul – kredit siyasətinin vacib məqsədlərindən sayılır.
01.04.2014-cü il tarixinə Azərbaycanda dövriyyədə olan geniş pul kütləsi
(M3) ötən ilin müvafiq dövrünə nəzərən 15%, ilin əvvəlinə nəzərən isə 0,09%
artaraq 19 milyard 377 milyon manata çatmışdır.
Mərkəzi Bankın məlumatlarına əsasən ilin əvvəlindən dövriyyədə olan nağd
pul kütləsi 505,2 milyon manat azalaraq 10 milyard 458 milyon 700 min manatdan
9 milyard 953 milyon 600 min manata düşmüş, nağdsız pul kütləsi 522 milyon
manat artmışdır.
62
Birinci rübdə dövriyyədə nağdsız pul vəsaitlərinin həcmi isə 522,3 milyon
manat və ya 5,5% artaraq 9 milyard 423 milyon 400 min manata çatmışdır.
Birinci rübdə dövriyyədə olan nağdsız pul vəsaitlərinin həcminin 522,3
milyon manat artmasına baxmayaraq nağd pul kütləsinin 505,2 milyon manat
azalması dövriyyədə olan geniş pul kütləsinin (M3) cəmi 17,2 milyon manat
artmasına səbəb olmuşdur.Cəmi pul kütləsinin 48,6 % -ini nağdsız vəsaitlər təşkil
edir.
01.04.2014-cü il tarixinə nağdsız pul kütləsinin geniş pul kütləsində xüsusi
çəkisi 48,6%-ə bərabər olmuşdur. Belə ki, 01.01.2012-ci il tarixində dövriyyədə
olmuş 13 milyard 903 milyon 200 min manat geniş pul kütləsinin 6 milyard 745
milyon manatı və ya 48,5%-i nağdsız vəsaitlər olmuşdu. Son bir neçə il ərzində
dövriyyədə olan nağdsız pul kütləsinin həcmi 2 milyard 678 milyon 400 min
manat, nağd vəsaitlər isə 2 milyard 795 milyon 400 min manat artmışdır.
Manatın real effektiv məzənnəsinin tarazlıq səviyyəsinin və məzənnə
uyğunsuzluğu-nun müəyyən edilməsi məqsədilə aşağıdakı yanaşmalar
qiymətləndirilmişdir:
Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti (AQP) yanaşması;
Sadələşdirilmiş AQP yanaşması;
Mütləq AQP yanaşması;
Balassa-Samuelson və Penn effektinə nəzərən tənzimlənmiş
AQP yanaşması;
Davranışlı Tarazlı Valyuta Məzənnəsi (DTVM) yanaşması;
Sabit Tarazlı Valyuta Məzənnəsi (STVM) yanaşması.
Sadələşdirilmiş AQP yanaşması fərz edir ki, real valyuta məzənnəsi sırası
zaman ərzində nisbətən sabitdir və onun orta qiyməti tarazlı səviyyə hesab olunur:
R = S
∗
= k
∗
∗
= k
63
Burada: S – nominal valyuta məzənnəsi (məzənnənin yüksəlməsi yerli
valyutanın bahalaşması anlamına gəlir),
P* – ticari tərəfdaşların orta çəkili qiymət səviyyəsi,
P – ölkə daxilindəki qiymət səviyyəsidir.
Yanaşmanın mahiyyəti real valyutaməzənnəsinin faktiki qiymətinin onun
zaman sırasının orta qiyməti ilə müqayisə edilməsindən ibarətdir. Faktiki
məzənnənin tarazlıq (orta) səviyyəsindən yuxarı olması izafi dəyərlənməni, tarazlıq
səviyyəsindən aşağı olması isə aşağı dəyərlənmənin mövcudluğunu göstərir.
Mütləq AQP yanaşmasına görə, iki ölkə arasındakı nominal valyuta
məzənnəsi (S) bu ölkələrdəki qiymətlərin (P,P*) nisbətinə bərabər olmalıdır:
S =
∗
Sonuncu bərabərlik mütləq AQP yanaşmasını ifadə edir və qiymət
dəyişimlərinin fərqində baş verən dəyişikliyin nominal valyuta məzənnəsində baş
verən dəyişikliyə bərabər olmasını nəzərdə tutur. Bu şərtin ödənilməsini
yoxlamaqla AQP-nin ölkə iqtisadiyyatında saxlanılmasını müəyyən etmək olar.
Belə ki, bərabərliyin ödənilməsi faktiki məzənnənin elə özünün tarazlı
səviyyəsində olmasını göstərir.
Ballassa-Samuelson və Penn Effektlərinə Nəzərən Tənzimlənən AQP
yanaşmasının mahiyyəti riyazi olaraq aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:
R=S
൬
ುಿ
ು
൰
ഀ
൬
ುಿ∗
ು∗
൰
ഁ
∙ ቀ
∗
ቁ
Burada:
S - nominal valyuta məzənnəsi;
R - real valyuta məzənnəsi;
64
ܲ
்
və
ܲ
ே
– A ölkəsində müvafiq olaraq ticari və qeyri-ticari malların qiymət
indeksi;
ܲ
்
∗
və
ܲ
ே
∗
– B tərəfdaş ölkəsində müvafiq olaraq ticari və qeyri-ticari
malların qiymət indeksi;
α
,β – müvafiq olaraq A və B ölkəsinin qeyri-ticari mallarının qiymət
indeksinin ümumi qiymət indeksindəki paydır.
Qiymətləndirilən AQP yanaşmaları ümumi olaraq belə bir qənaətə gəlinmişdir
ki, ölkədə TVM baxımından AQP özünü doğrultmur, yəni qiymətlər nisbətinin
yaratdığı tərəddüdlər nominal valyuta məzənnəsi tərəfindən kompensasiya
olunmur. Ona görə də, mövcud REVM özünün tarazlıq səviyyəsində deyil.
Makroiqtisadi balans yanaşması isə manatın REVM-nin tarazlığını və
məzənnə uyğunsuzluğunu qiymətləndirmək mümkün olmamışdır. Ekonometrik
qiymətləndirmənin nəticəsinə görə, ölkənin idxalı REVM-indən əks asılıdır, yəni
yerli valyutanın bahalaşması ölkənin idxalının azalmasına səbəb olur. Bu isə
iqtisadi nəzəriyyəyə uyğun deyildir.
DTVM-nin risk mükafatı da nəzərə alınmaqla, iqtisadi determinantlardan
asılılığı aşağıdakı qeyri – aşkar funksiya şəklində yazıla bilər:
DTVM =
݂ (( ݎ − ݎ
∗
), tot, tnt, nfa,
ଽௗ௧
ଽௗ௧
∗
)
Burada:
DTVM - manatın DTVM (qiymətləndirmə zamanı REVM-nin faktiki sırası
istifadə edilir),
(r-r*) - ölkə daxilində və xaricində faiz dərəcələri fərqi,
tot - ticarət şərti indeksi,
tnt – qeyri – ticari qiymətlərin ticari qiymətlərə nisbəti (ticari tərəfdaş ölkələrə
nisbətdə)kimi ifadə edilmiş nisbi məhsuldarlıq;
nfa - xalis xarici aktivlərin vəziyyəti;
Dostları ilə paylaş: |