79
Mənbə: AMB
Hesabat ilində manatla pul bazasında 0.9% azalma müşahidə olunmuşdur.
Ötən il geniş pul kütləsi (M3) 11.4% artaraq 01.01.2015-cı il tarixinə 21566.4
mln. manata çatmışdır.
Cədvəl 1.Pul aqreqatları, mln. manat
01.0
1.12
01.01.
2013
01.01.
2014
01.01.
2015
M0 (Nağd pul)
715
8.4
9256.6
10458.
7
10152.
5
M1 (Nağd pul, tələb
olunanadək
ə
manət və depozitlər)
879
6.3
11107.
9
12736.
9
12830.
4
M2 (Nağd pul, tələb
olunanadək, mddətli əmanət və
depozitlər, manatla)
109
97.4
13806.
4
16434.
8
17435.
8
M3 (Nağd pul, tələb
olunanadək, müddətli əmanət və
depozitlər, manat və xarici
139
03.4
16775.
3
19359.
8
21566.
4
80
valyuta)
Mənbə: AMB
Xarici valyutada depozitlərin cəmi əmanət və depozitlərdə xüsusi çəkisi
dövrün sonuna 36.2% təşkil etmişdir. Xarici valyutada əmanət və depozitlərin M3
pul kütləsində payı isə dövrün sonuna 19.2% olmuşdur.
Şəkil3.M3 pul aqreqatının dinamikası, %
Mənbə: AMB
l ərzində manatla nağdsız pul kütləsi 21.9% artmışdır ki, bu da nağdsız
ödəniş infrastrukturundan istifadə səviyyəsinin artdığını göstərir.
Bundan başqa sair aktivlərlə sair passivlərin fərqini ∆P ilə işarə etsək onda
bərabərlik aşağıdakı kimi olacaqdır.
VH+QK+KBK+XDÖ+∆P = DNP+KBD
81
Bərabərliyin sol tərəfi pul bazasının necə yaranmasını göstərir. Öz aktivlərini
artıraraq Mərkəzi Bank pul yaradır bə onu məhv edir.
Mərkəzi Bankın pul miqdarını tənzim etmək üçün imkanları onun aktivlərinin
xarici (tədiyyə balansının vəziyyətini müəyyən edən – valyuta ehtiyatları)
aktivlərdən və daxili (dövlətin həyata keçirdiyi pul siyasətindən asılı olaraq –
dövlətə və kommersiya banklarına kreditlər) aktivlərdən asılıdır. Əgər siyasətin
məqsədləri uyğun gəlmirsə, onda Mərkəzi Bank sterilizasiya həyata keçirir, əlavə
pul vəsaitlərini dövriyyədən çıxarır.
Tənliyin sağ tərəfi göstərir ki, hər bir an etibarilə pul bazası dövriyyədə olan
nağd pul və Mərkəzi Bankda kommersiya banklarının ehtiyyatları olaraq iki yerə
bölünür.
Pul bazasının pul kütləsinə artırıcı təsirini müəyyənləşdirmək üçün pul
multiplikatorunu müəyyənləşdirmək lazımdır.
Pul multiplikatoru =M2 Pul bazası kimi hesablanır. Bunun mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, 1 vahid pul bazasının artması nə qədər pul kütləsi artımına səbəb olur.
Məlum olduğu kimi Mərkəzi Bankın emissiya etdiyi banknotlar sonradan iki
istiqamətdə istifadə edilir:
1)
Bir hissə ev təsərrüfatının kassasına daxil olur;
2)
Digər hissə kommersiya bankına depozit kimi daxil olur.
Müddətsiz əmanətlərin olması əmanətçiyə imkan verir ki, öz məsrəflərini çek
vasitəsilə ödəsin. Nəticədə banknotların oynayacağı rolu çeklər oynayır.
Kommersiya banklarına depozit kimi daxil olmuş vəsaitləri banklar kredit
kimi yerləşdirə bilərlər və bu zaman dövriyyədə olan vəsaitlərin miqdarı artır.
Kreditlər qaytarıldığı zaman isə bu miqdar azalır. Beləliklə, kommersiya bankları
da pul yaradıb ləğv edə bilirlər.
82
Bank qanunvericiliyinə görə hər bir bank cəlb etdiyi depozitlərə mütənasib
olaraq – müəyyən faiz miqdarında Mərkəzi Bankda məcburi ehtiyyat norması kimi
saxlamalıdır. Əgər bankda faktiki ehtiyyatlar məcburi ehtiyyat normasından
çoxdursa banklar həmin vəsaiti kredit verə bilər. Buna görə də hər bir bank artıq
vəsaitlərinə uyğun olaraq kredit verə bilər və nəticədə pul təklifini artıra bilər.
Ümumi olaraq iqtisadiyyatda pul təklifi (D) əlavə ehtiyyatların (E) pul
multiplikatoruna (m) hasili qədər artacaqdır.
D = E*m
Bank multiplikatoru bir əmsaldır və bu əmsal hər əlavə ehtiyyat manatların
pul kütləsinin nə qədər artacağını göstərir. Bank multiplikatorunun formulası
aşağıdakı kimidir:
M= 1r
Burada r – məcburi ehtiyyat normasıdır.
Mərkəzi Bankdan fərqli olaraq kommersiya banklarının pul yaratmaq
qabiliyyətləri məhduddur. Kommersiya banklarında tələb olunanadək vəsaitləri
yerləşdirən vətəndaş istənilən vaxt öz vəsaitini bankdan tələb edə bilər. Buna görə
müflis olmamağa görə banklar müəyyən miqdar nağd vəsait saxlamalıdırlar.
Aşağıdakı təhlilə nəzər yetirək:
Cədvəl 2.Pulun yaranma modeli.
Mərkəzi Bankın
balansı
Kommersiya
bankının balansı
ctimai balans
Aktiv
Passiv
Aktiv
Passiv
Aktiv
Passiv
H
CM
RR
D
CM
K
RR
ER
D
H
ER
K
Cəmi
Cəmi
Cəmi
Cəmi
Cəmi
Cəmi
83
H – pul bazası;
RR – minimum ehtiyyatlar;
ER – əlavə ehtiyyatlar;
K – kommersiya banklarının krediti;
D – müddətsiz depozitlər;
CM – dövriyyədə olan nağd pul.
Mərkəzi Bank əhalidən və dövlətdən aktivləri almaqla onlarla banknotlarla
hesablaşır. Bunlardan biri əhalinin aktivini CM formalaşdırır digəri isə
kommersiya banklarına depozit kimi daxil olur və onların aktivini təşkil edir
(RR+ER). Depozitlər əhali üçün aktiv olduğu kimi kommersiya banklarının
passivini təşkil edir. Kredit isə banklar üçün aktiv, əhali üçün isə passivdir.
Bank sistemində pulun yaranma prosesi aşağıdakı tənlikdə əks olunmuşdur:
H = CM+RR+ER; K = D-RR-ER
Burada RRD = α – minimum ehtiyyatların normativi
ERD = β – kommersiya banklarının kassa qalığı əmsalı
CMK = γ (qamma) nağd pulun ümumkommersiya banklarının kreditlərində
xüsusi çəkisidir.
H – ın qarşısındakı vurğu depozit multiplikatoru adlanır. Bu göstərici pul
bazasının artması nəticəsində kommersiya banklarında depozitlərin nə qədər
artacağını göstərir.
Bu sistemdən həmçinin kredit multiplikatorunu da tapmaq mümkündür.
Bunun vasitəsi ilə isə pul bazasının artması nəticəsində kommersiya banklarının
təqdim etdikləri kreditlərin həcminin nə qədər artmasını müəyyənləşdirmək
mümkündür.
Dostları ilə paylaş: |