12
pulların təbiətinə xas olan bir əlamətdir. Bu pullar dəfinə funksiyasını yerinə
yetirməyə qadir deyillər. Elə buna görə də bu pullar daim pul dövriyyəsinin
kanallarında ilişib qalır, onu doldurur və artaraq qiymətdən düşür ki, son nəticədə
inflyasiyanın yaranmasına səbəb olur. Hazırda bu proseslərin qarşısının alınması
hər bir dövlət tərəfindən mərkəzi banklara həvalə edilmişdir. Mərkəzi bank pul
emissiyasının həddini müəyyən edir və onun tədavülə buraxılmasını öz üzərinə
götürür. Beləliklə mərkəzi bank pul emissiyasını həyata keçirir, özünün pul –
kredit siyasəti vasitəsilə dövriyyədə olan pul kütləsinin sabitliyinin qorunmasına
cavabdeh olur, pulun alıcılıq qabiliyyətinin, onun xarici valyutaya nəzərən
dönərliliyinin, ölkədə inflyasiyanın minumum həddinin qorunub saxlanmasının
təminatçısı rolunu yerinə yetirir.
Xəzinə biletləri – Dövlət xəzinədarlığı, Maliyyə Nazirliyi və ya Xüsusi dövlət
orqanları tərəfindən, əsasən büdcə kəsirini örtmək məqsədilə, buraxılan kağız
pullardır. Xəzinə biletləri banknotlardan fərqli olaraq heç vaxt qiymətli metallarla
təmin olunmurdu. Həmçinin bu pullar qızıla dəyişdirilə bilməzdilər.
Ə
mtəə mübadiləsinin genişlənməsi ilə əlaqədar kommersiya və bank
kreditlərinə gündən günə artan tələbat kredit pulların meydana gəlməsinə şərait
yaratmış oldu. Kredit pullar öz inkişafında sonrakı mərhələlərdən keçmiş oldu:
veksel,banknot, çek, elektron pullar və onların son növlərindən olan kredit kartları.
Veksel
– qanunla müəyyən olunmuş qaydada tərtib edilmiş, üzərində
göstərilən müddətdə və yerdə ödəniləcək məbləğ göstərilən borc öhdəliyidir.
Vekselin əsas xüsusiyyətləri:
mücərrədlik;
yəqinlik;
tədavül qabiliyyəti (ötürücü veksellərə aiddir).
Vekselin müxtəlif növləri mövcuddur. Bunlar əsasən sadə veksellər, ötürücü
veksellər, xəzinə vekselləri, dostluq vekselləridir.
13
Sadə veksellər – borclunun müəyyən məbləği göstərilən müddətdə ödəməsi
haqda yazdığı və imza etdiyi borc sənədidir.
Ötürücü veksellər – (tratta) əsasən xarici ticarət əlaqələrində istifadə olunan
veksellərdir. Vekselin arxa hissəsində xüsusi təslim aktı olur ki, bu akt vekselin
başqasına ötürülməsi ilə məsuliyyətinin də başqasına ötürülməsini özündə əks
etdirir. Bu akt indossoment adlanır. Ötürücü veksellər kreditor tərəfindən imzalanır
və borc tələb olunan müddətdə üçüncü tərəfə (remitentə) müəyyən miqdarda
məbləğin verilməsi haqda kreditorun əmridir. Ötürücü vekseldə borc verən tərəf
trassant
adlanır.
Xəzinə vekselləri – burada borclu tərəf kimi dövlət iştirak edir. Bu veksellərə
kredit bazarında ən çox tədavül xassəsinə və likvidliyə malik olan, risk səviyyəsi
də başqa borc öhdəliklərindən az olan dövlət qısamüddətli kağızları aiddir. Bu
kağızların dövlətin pul – kredit siyasətində rolu olduqca böyükdür. Belə ki, məhz
bu kağızların tədavülə buraxılması və yaxud əksinə tədavüldən çıxarılması
dövriyyədəki pul kütləsinin tənzimlənməsinə effektiv şəkildə kömək edir.
Dostluq vekselləri – ayrı ayrı şəxslər bir – birlərinə, onları sonradan banka
uçota təqdim etmək şərtilə yazırlar.
Beləliklə bankın kredit fəaliyyətinin ən başlıca istiqamətlərindən biri
bankların veksellərlə olan əməliyyatlarıdır.
Banknot
kredit pulların inkişafının növbəti mərhələsi hesab olunur. Banknot
tədavülü də əsasən veksel tədavülünün əsasında meydana gəlmişdir.
Banknot – bankın borc öhdəliyidir. Banknotun vekseldən iki başlıca fərqi
aşağıdakılardır:
müddətinə görə, belə ki, veksel müddətli borc öhdəliyi olduğu
halda, banknot müddətsiz borc öhdəliyidir.
Digəri isə təminatına görə, belə ki, veksel tədavülə ayrı – ayrı
hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən buraxılıb, individual zəmanətə malik
14
olduğu halda, banknotlar tədavülə ölkənin mərkəzi bankı tərəfindən
buraxılıb dövlət zəmanətinə malik olurlar.
Banknotlar – (bank biletləri) pul nişanı növü olub, mərkəzi bank tərəfindən
tədavülə buraxılan qanuni ödəmə vasitəsidir.
Banknotlar qəti müəyyən edilmiş şəkildə buraxılır: ABŞ-da 1, 5, 10, 20, 50,
100 dollarlıq banknotlar, ngiltərədə 1, 10, 20, 50 funt sterlinq, Rusiyada 5, 10, 50,
500 və 1000 rublluq banknotlar tədavül edilir.
Qızıl standartlarının ləğvindən sonra xəzinə biletləri və banknotların
arasındakı fərq praktiki olaraq silindi.
Çeklərin ortaya çıxması veksel və banknotlardan sonrakı dövrə, daha dəqiq
desək, kommersiya banklarının yaranması və pul vəsaitlərinin cari hesablarda
cəmləşməsi dövrünə təsadüf edir.
Çek – hesab sahibinin kredit təşkilatına, çeksaxlayana üzərində göstərilən
məbləği ödəməsi barədə verdiyi əmri özündə tərənnüm edən, müəyyən olunmuş
formada pul sənədidir. Başqa sözlə desək çek faktiki olaraq ötürücü vekselin,
hesab sahibinin kommersiya bankına yazdığı bir növü kimi ortaya çıxır.
Çeklərin növləri aşağıdakılardır:
•
Adlı çeklər – bu çekin üzərində ad yazılır və bu çek digər
şə
xslərə verilə bilməz. Adsız çeklərin isə əksinə üzərində ad göstərilmir.
•
Orderli çeklər – müəyyən bir şəxsin xeyrinə və yaxud onun
ə
mrinə əsasən yazılır və çek sahibi çeki veksel indossomentinə oxşar
yolla başqa birinə verə bilər.
•
Hesablaşma çeki – nağdsız hesablaşma sferasında fəaliyyət
göstərən çeklərdir.
•
Aksept olunmuş çeklər üzrə bank müştəriləri cari hesablarında
olan depozit hüdudunda çekləri akseptləşdirə bilər. Yəni bu çeklərin
üzərlərində göstərilən məbləğ olmasa belə, müştəriyə ödənilən çeklərdir.
Dostları ilə paylaş: |