Microsoft Word ?liyeva Nuran?Pul siyas?tinin n?z?ri v? ?m?li probleml?ri docx
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 Bretton-Vuds dünya valyuta sistemini dövlətlərarası qızıl deviz standartı sistemi idi. Bu valyutaları sərbəst dəyişdirən ölkələr üçün qızıl dollar standartı idi. Qızıl dollar standartının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o yalnız mərkəzi banklar üçün müəyyən edilmişdir. Yalnız bir vahid valyuta ABŞ dolları qızılla əlaqəsini saxlamışdır. Dəyər nişanələri elə pullardır ki, onların nominal dəyəri real dəyərindən, yəni onun istehsalına sərf edilən ictimai əməkdən yüksəkdir. Onlara aiddir: • Metal dəyər nişanları, sürtülmüş qızıl sikkə, bilon sikkə, yəni ucuz metaldan hazırlanmış xırda sikkələr (məsələn, mis, alüminium) • Kağız dəyər nişanələri, bir qayda olaraq kağızdan hazırlanmışdır. Burada kağız pullara və kredit pullar fərqləndirilir. Beləliklə, pul sisteminin təkamülü kapitalist təkrar istehsalının inkişafı prosesləri ilə müəyyən olunur. Dövlət inhisarçı kapitalizmi inkişaf etdikcə iqtisadiyyata pul sisteminin təsiri də güclənir. 1999-cu il yanvarın birindən etibarən dövriyyə artıq yeni pul vahidi “avro” daxil olmuşdur ki, həmin bu pul vahidi on bir avropa ölkəsini əhatə etmişdir. Bu 2000-ci ildə nağd pul dövriyyəsinin, ona qədər isə nağdsiz pul dövriyyəsi formasında aparılırdı. Hal-hazırda pul sisteminə aşağıdakı elementlər daxildir: - pul vahidi; - qiymətlərin miqyası; - pul növləri; - emissiya sistemi; - dövlət kredit aparatı. 19 Pul sisteminin tərkib hissəsini milli valyuta sistemi təşkil edir. Pul vahidi qanunvericilik qaydası ilə müəyyən edilmiş və bütün əmtəələrin qiymətlərinin tutuşdurmağa və ifadə etməyə xidmət edən pul nişanıdır. Pul vahidi bir qayda olaraq kiçik tərkib hissələrə bölünür. Belə ki, onların əksəriyyətində onda bir bölgü sistemi tətbiq edilmişdir. Pulun funksiyası dedikdə - onun təsərrüfatdakı rolunun konseptual ifadəsi başa düşülür. Pullar o qədər müxtəlif xüsusiyyətlər toplusuna malikdir ki, onları öyrənmək üçün mütləq şəkildə təsnif etmək zərurəti yaranır. Bu zaman bır sıra funksiyaları fərqləndirmək tələb olunur. Pulun hər bir funksiyası bu və ya digər dərəcədə, müəyyən eynicinsli iqtisadi əməliyyatlar çevrəsini təsvir edir. Həmin ə məliyyatlar pulun qeyd edilən funksiyasının köməkliyi ilə gerçəkləşir. Bu zaman həm də nəzərə almaq lazımdır ki, pul – funksiyalar toplusu deyil və o hər hansı bir funksiyanı yerinə yetirərkən də, özünün digər funksiyalarını da qoruyub saxlayır. Pulların funksiyaları daimi dinamikdir: bəzilər əvvəl, digərləri isə daha sonra meydana çıxıb. Bəzi funksiyalar öz məzmununu ciddi şəkildə dəyişib, bəzilərinin ə həmiyyəti isə nəzərə çarpacaq qədər azalıb. Özünün keçdiyi təkamül yolunda pulların funksiyalarını aşağıdakı kimi təqdim etmək olar: Klassik və modern funksiyalar. Pulun klassik funksiyaları: • Pulun dəyər ölçüsü olması funksiyası; • Pulun tədavül vasitəsi funksiyası; • Pulun yığım funksiyası; • Pulun tədiyyə vasitəsi funksiyası; • Dünya pulu funksiyası. Pulun modern funksiyaları: • qtisadi fəaliyyətləri stimullaşdıran və ya zəiflədən pul; 20 • Gəlirlərin yenidən bölgü aləti olaraq pul; • Nüfuz aləti olaraq pul. Pulun dəyər ölçüsü olması funksiyası. Ümumi ekvivalent olan pulun vasitəsilə bütün əmtəələrin dəyəri ölçülür.Pul – əmtəələrdə cəmləşmiş əməyin kəmiyyət və keyfiyyətini ümumi ölçü ilə ifadə etməyə şərait yaradır. Pulun özünün dəyəri vardır. Pulun dəyəri dəyişikliyə məruz qala bilər. Əmtəənin pulla ifadə olunan dəyərinə qiymət deyilir. Qızıl standartı zamanı qiymətlər əmtəənin dəyərindən asılı idi, çünki pulun – qızılın dəyəri nisbətən sabit idi. Kağız – pul və banknot sistemi şə raitində öz dəyərinə malik olmayan nişanların dəyərində ifadə olunur və ona görə də onlar əmtəələrin dəyərliliyini dəqiq əks etdirə bilmirlər. Buradan da eyni dəyərə malik olan əmtəələrin dəyərində fərqlər irəli gəlir ki, bu da əmtəə istehsalçılarının ə mtəə istehsalı haqqında düzgün qərar qəbul etməsində çətinliklər doğurur. Dəyərcə müxtəlif olan əmtəələrin qiymətlərini müqayisə etmək üçün onları vahid miqyasa gətirmək zəruridir, yəni onları eyni pul vahidində ifadə etmək lazımdır. Qızıl tədavülü şəraitində qiymət miqyası müəyyən miqdarı qızıla bərabər olan pul vahidinin müəyyən edilməsini nəzərdə tuturdu. XX əsrdə pulun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi müşahidə olunur ki, bu da pul vahidində qızılın miqdarının azalmasında ifadə olunmuşdur. 1976 – 1978-ci illərdə tətbiq edilmiş Yamayka valyuta sistemi qızılın rəsmi qiymətini və Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) iştirakçı ölkələrinin pul vahidlərinin qızıl məzmununu ləğv etdi. Hal- hazırda bu ölkələrin rəsmi qiymət miqyasları kor təbii olaraq bazar mübadiləsində ə mtəələrin dəyərini qiymətləndirmək vasitəsilə əmələ gəlir. Rusiyada və digər MDB ölkələrində 1992-ci ildən rubl ilə qızılın rəsmi nisbəti nəzərdə tutulmamışdır. Müasir dövrdə qızılın demonetazisiyası, yəni onun pul funksiyasını, o cümlədən həm də dəyər ölçüsü funksiyasının itirilməsi prosesi gedir. Pulun tədavül vasitəsi funksiyası. Ə mtəələrin alqı – satqı prosesi tədavül vasitəsi kimi pula ehtiyac doğurur.Bu onunla bağlıdır ki, dəyər ölçüsü funksiyası vasitəsilə əmtəənin pulla ifadəsi hələ onun satışı demək deyildir. Əmtəənin qiyməti yalnız alqı – satqı (Ə-P-Ə) prosesində,əmtəənin pula real mübadiləsi zamanı 21 reallaşır. Pul bu funksiyada əmtəələrin tədavülünə xidmət edir, ondan satın alınan ə mtəələrin ödənilməsi üçün istifadə edilir, onların alqı-satqısı prosesində vasitəçi rolunu oynayır. Bu funksiyanın xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, əmtəənin alıcıya verilməsi və onun dəyərinin ödənilməsi eyni vaxtda baş verir. Əmtəə tədavülünün ə mtəəyə bilavasitə mübadiləsindən fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, əmtəə tədavülünə tədavül vasitəsi kimi pul xidmət edir. Birinci funksiyadan fərqli olaraq, pul əmtəələrin tədavülü şəraitində real surətdə iştirak etməlidir.Əmtəə tədavülü özündə əmtəələrin satışını, yəni onun pula çevrilməsini və əmtəələrin alışını,yəni pulun əmtəəyə çevrilməsini (Ə-P-Ə) daxil edir. Pul daima mübadilədə qalır,fasiləsiz olaraq ona xidmət edir və bu da əmtəə mübadiləsinin inkişafına səbəb olur.Hal-hazırda qızılın sikkəsizləşməsi səbəbliyindən tədavül vasitəsi funksiyasını dəyər nişanları ( kağız və kredit pullar ) yerinə yetirirlər. Həmin pullar alıcılıq və eləcə dəödəniş vasitəsi kimi fəaliyyət göstərirlər. Pulun tədavül vasitəsi funksiyasının köməkliyi ilə istehsala, ölkənin rayonları və ticarət müəssisələri üzrə mal kütlələrinin düzgün yerləşməsinə fəal təsir göstərir. Mal dövriyyəsi öz növbəsində pul tədavülünə pulun sabitliyinə, başqa sözlə, pulun mexanizminin fəaliyyət göstərməsinə təsir edir. Pulun tədiyyə vasitəsi funksiyası. Pulun hərəkəti tədavül edən əmtələrin hərəkəti ilə eyni bir vaxtda düşməyə də bilər. Belə olduğu halda pul dəyərin sərbəst forması kimi çıxış etmiş olur. Məlumdur ki, əmtəələr heç də həmişə nağd pula dəyişdirilmir. Bu onunla əlaqədardır ki, müxtəlif əmtəələrin istehsalı və tədavülü dövrü eyni deyildir, bir sıra əmtəələrin istehsalı və satışı mövsümü xarakter daşıyır. Bu da təsərrüfatçılıq subyektlərində əlavə vəsaitin çatışmamazlığını yaradır. Nəticədə əmtəələrin kreditə (nisyəyə, möhlətə) alınıb – satılması zərurəti meydana çıxır. Borc (kreditə) əmtəə alan yazılı öhdəlik –veksel verir. Kreditə ə mtəə alındıqdan sonra onun dəyəri,bir qayda olaraq, alıcı tərəfindən həmin vaxt pulla ödənilmir. Möhlətə satılan əmtəənin haqqı müəyyən olunmuş vaxt gəlib çatdıqdan sonra borcu olan əmtəələrin dəyərini ödəyir, borc (kreditor) verən isə vekseli qaytarır. Tədiyə vasitəsi kimi fəaliyyət göstərən puldan əmtəələrin kreditə Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|