24
IV Amonxotepdən əvvəlki fironlar da üzlərinə zər
çəkərdilər ki, Günəş kimi bərq vursun, işıq saçsın.
Əslində isə tanrı həyatda heç kimə üzünü göstərməyib,
hətta peyğəmbərlərə belə. Lakin onun (müsəlmanlardan
savayı) şəklini çəkiblər, heykəlini yapıblar, bir
sözlə, maskasını düzəldiblər. Beləliklə, dairə
qapanır: maska tarixən totemlə tanrının vizual
gerçəkliyi kimi mədəniyyət müstəvisində peyda olub.
Nədən ki, tanrı haradasa göyə çəkilmiş əcdaddır,
əcdadın
əlçatmaz (və imaginativ) bir məkana
transformasiyasıdır.
Tanrı universallaşdırılmış
əcdaddır. Bica deyil ki, Avropanın ən çox tanınan
strukturalisti Klod Levi-Sross yazırdı ki, “maska
geymiş aktyor əcdadı təmsil edir”.
3
Elə buna görə də
maskalar seyrçiyə (fəci və ya komik ovqat ifadəçisi
olmasına baxmayaraq) hipnotik təsir göstərmək
qabiliyyətinə malikdir. Maska hamıda gizli bir maraq
oyadan, hər baxanı ovsunlayan və yeni ünsiyyət
modulunu təklif edən bir nəsnədir. Çünki maska ecazkar
əcdadı, unikal əcdadı bildirir. Əcdad hər bir şəraitdə
nümunədir. Maska, eyni zamanda, tamaşaçıdan ötrü xof,
qorxu mənbəyidir. Niyə? Ona görə ki, əcdad şüuraltı
qatında potensial təhlükə deməkdir və maska xatırladır
ki, əcdad nə vaxtsa qayıda bilər və hər nəsnəni,
həmçinin hər bir fərdin varolma hüququnu öz iradəsinə
tabe etdirər. Maskanın da xofu elə buradan gəlir.
Bəs cəlladla bağlı necə? Hər bir uniforma
maskadır, qadağanı və cəzanı eyhamlaşdırır. Uniforma
haradasa totemə yaxın olan bir nəsnədir və əcdadı
təmsil eləyir. Çünki uniforma yasağın mövcudluğunu
bəlirtir. Cəllad da hər şeydən öncə uniformadır.
Şübhəsiz ki, maska cəllad fiquru ilə əlaqəli
insanlarda yaranan xofu, qorxunu daha da artırır. Bu,
bir. Maska cəlladı adi öləri insanlar sırasından
fərqləndirir, onu bir növ bilərəkdən nişanlayır,
bədheybətləşdirir: əgər belə demək mümkünsə, şəri
simvollaşdırır. Bu, iki. Gedək üçüncüyə tərəf. Dünyada
insanlar yəqin ki ən çox iki subyektdən qorxurlar:
25
Əzraildən və Cəlladdan. Əzrail (ölüm mələyi) mifik
varlıq olub tanrının hökmü ilə can alır, cəllad isə
qanuna söykənən adamların. Cəzanı (axtalanmanı)
gerçəkləşdirən cəlladdır. Təbii ki, dindar üçün
cəlladın işi də ölüm mələyinin ayağına yozulur.
Əzraili heç kəs qarğımır, cəllad isə cəmiyyətin mənhus
adamı sayılır. Ol səbəbdən əksər hallarda cəllad
maskası arxasında kimin dayandığını toplumda heç kim
bilmir. Bu baxımdan maska cəlladdan ötrü də olduqca
mühüm sipərdir. Çünki normal cəmiyyətdə normal insan
üçün adam öldürən işləmək, peşəsi adam öldürən olmaq
böyük ruhi sarsıntıdır. Maska arxasında cəllad öz
həqiqi yaşantılarını, duyğularını gizlədir: əks
təqdirdə, o, hökmün icrası prosesinə maneə törədə
bilər. Cəllad toplum içrə, əslində, peşənin yox,
maskanın adıdır. Kor Femida nökərinin üzündə maska
olması faktı heç də təəccüblü deyil. Maska cəlladı
onun gerçəkləşdirdiyi əmələ qarşı yabançılaşdırır,
özgələşdirir və nəticədə cəllad qətl hadisəsini ciddi
qəbul eləmir: lap teatrda olduğu kimi. Teatr
semiotikasını öyrənən fransız Patris Pavi deyir ki,
teatrda maska özünü tanıtdırmadan, özlgələrdən xəlvəti
ətrafı müşahidə etmək imkanını gerçəkləşdirir
4
. Mən
elə düşünürəm ki, teatrda maska həm də yabançılaşma
funksiyasını yerinə yetirir. Çünki maska personajın
dünya ilə normal münasibətlərini pozur. Əgər üz
örtülüdürsə, aktyor könüllü surətdə psixoloji ifadədən
imtina edir. Bu isə seyrçinin oyunçu ilə
identifikasiya prosesində yad elementə çevrilir. Maska
aktyorun səhnə davranışını da tamam yeni tərzdə
modullaşdırır.
Rəsmi qətl (edam) haradasa elə meydan
tamaşasıdır. Gərçi cəllad özünə müəyyən mənada aktyor
kimi yanaşmasa, işinə və gördüyünə yabançılaşmasa,
qısa bir zaman kəsimində ruhi xəstəyə çevrilər. İş bu
ki, aktyorun da tamaşanı gerçəklik bilməsi patologiya
əlaməti sayılır. Bu da bir daha sübut eləyir ki, maska
insan psixolojisini mühafizə edən vasitədir. Maskasız
26
“mən” özünü itirir, pırpız və ya qəribə adam
təəssüratı oyadır başqalarında. Beləliklə, gün kimi
aydındır ki, toplum içrə maskasız keçinmək hər mənada
problematikdir. Haradasa mədəniyyət özü bütöv şəkildə
maskalanmaq mədəniyyətidir. Ayrı cür də demək
mümkündür: mədəniyyət insanlar arasında ünsiyyət
şəbəkəsini yaradan sistem kimi maskadan başlanır.
Mədəniyyət tarixində maska ilk qanunun, ilk yasağın və
davranış etiketinin simvoludur. Hətta təbiətdə belə
müxtəlif canlıların maskalanma üsulu mövcuddur.
Canlılar (buqələmun, kəpənək, balıq və s.) rəng
dəyişmələrinin və ya plastik bədən oynaşmalarının
köməyilə şəraitə uyğunlaşır və ətraf mühit içində
düşməndən ötrü görünməz olurlar. Bu hadisəyə mimikriya
deyilir. Maska ruhun mimikriyasıdır. Teatr oyundur.
Maska oyun şərtidir. Hər bir oyun maskalanmadır,
mimikriyadır. Seyrçi teatra ruhun mimikriyasına, yəni
ruhun maskalarına tamaşa etməyə gəlir; gəlir ki,
maskaların yırtılması, üzlərdən götürülməsi, bir
sözlə, onların “süqut”u prosesində iştirak etsin. Bu
baxımdan teatr maskalar sərgisidir. Səhnə planşetinə
adlamış hər hansı bir maskada ilahi başlanğıca
nisbətən əcinə (şeytan) başlanğıcı daha güclü ifadə
olunur və bu, tamamilə məntiqidir. Çünki səhnəyə çıxan
tanrı oyun stixiyasına düşüb həməncə uşaq kimi
şeytanlaşır. Teatr maskalar sərgisi kimi cəmiyyətə
davranış və dəb tipləri təklif edir. Toplum içrə
davranış
və
dəb tipini müəyyənləşdirən teatr
səhnəsindən (tele və ya kinoekrandan) görünən maska-
qəhrəmanlardır. Teatr maskaları dağıdır və onların
yerinə yenilərini istehsal edir. Təbii ki, hərə özünə
uyğun maska tipini, davranış və dəb tipini bəyənəcək
və cəmiyyətdə ona bənzəməyə çalışacaq. Bununla da
olacaq persona, yəni maska taxmaq hüququna malik adam.
Latınca “persona” sözü aktyorun taxdığı maskanı nişan
verir. Düzdür, üzün neytrallaşdırılması, daha doğrusu,
konkret bir ifadəni mütləqləşdirib sabit durum
vəziyyətinə gətirilməsi kifayətdir ki, maska yaransın.
Dostları ilə paylaş: |