14
modifikasion, so disponibilite pou anrisi li ek bann nouvo kontribision depi
bann
lezot lang, ki determinn so lenerzi ek so dinamism. Se ousi seki
kondisionn so sirvi dan letan. Se pou sa rezon-la ki standardizasion Kreol
Morisien ena lien inikman ek fason pou ekrir li, me pa ek fason pou koz li,
mem si boukou dimounn kapav panse ki ena sertin fason pronons enn mo
ki « inpe pli kreol », setadir, pli « natirel » ki enn lot, ek sertin ki inpe
pli « artifisiel ». Me la, nou rant dan domenn sibzektif ek ideolozik, e sa
pena nanye pou fer ek standardizasion lekritir dan sans obzektif ek teknik,
seki nou lobzektif dan sa rapor-la.
2.1.2 Diferans ant lekritir, grafi ek lortograf
•
Lekritir
Dan enn fason zeneral, lekritir fer referans enn pratik sosial kot enn pep (enn
dimounn, enn kiltir, enn sivilizasion, etc.) servi enn sistem reprezantasion grafik
pou li exprim li, pou li partaz bann linformasion, pou li kominike, ouswa pou li
konstrir enn reflexion ki artikile ek argimante, san ki li bizin itiliz so lavwa.
•
Grafi
Etan done ki lekritir li pa enn fakilte, me enn pratik sosial ki depann lor enn
aprantisaz, sistem reprezantasion grafik ki pep-la (dimounn-la, kiltir-la ou
sivilizasion-la, etc.) pou servi pou depann larzman lor bann konvansion setadir,
kapasite pou plizier dimounn asiz ansam ek tom dakor lor enn sistem. Tan ki enn
sistem pa finn aksepte par enn lotorite, ouswa pa finn gagn lakor mazorite
dimounn ki fer parti pep-la (kiltir-la, sivilizasion-la, etc.), ouswa ki ekrir lang-la,
sak dimounn ou group dimounn pou ena so prop sistem. Sa sistem-la nou apel li
enn grafi. Plizier grafi kapav ko-abite anmemtan pou enn lang.
•
Lortograf
Zour ki mazorite dimounn (ki ekrir) aksepte pou align zot lor enn grafi ouswa ki
enn lotorite desid pou propoz enn sistem grafik kouma enn referans, grafi-la vinn
standar e nou koumans rant dan enn letap kot kapav koumans koz lortograf lang-
la. Enn lortograf se fason korek pou ekrir bann mo enn lang, lor baz enn grafi ki
finn vinn standar. Li inklir bann laspe ki konsern gramer lang-la (fason dekoup
bann mo par exanp), me ousi parfwa bann kriter semantik (de mo ki sonn parey
kapav ekrir diferaman zis pou fer diferans ant zot sinifikasion).
15
Pou ki nou bien mezir linpakt ki lekritir reprezante dan devlopman ek evolision
enn lang, anou zet enn koudey rapid lor listwar lekritir dan enn fason zeneral.
2.2 Enn ti listorik lor laparision ek devlopman lekritir dan lemond
2
: letap
piktogram, ideogram ek fonogram
3
Nesesite lekritir finn aparet ant 8,000 ek 6,000 an avan nou lepok, kan sertin pep
saser (pli souvan nomad) dan rezion Mezopotami finn koumans vinn agrikilter
(donk sedanter) ek finn koumans trouv nesesite pou dres bann lalis pou zot dibien
(later, zanimo, mezir sereal, etc.).
4
Ena bann tras ki remont ziska sa lepok-la ki
demontre ki sa bann pep-la ti finn deza devlop bann sistem konte.
Me bann tras enn vre sistem lekritir aparet pou premie fwa ver 4,000-3,000 an
avan nou lepok, dan kiltir pep Sumeryen, touzour dan rezion Mezopotami. Dabor,
zot finn koumans servi bann desin pou reprezant bann kiksoz konkre tel ki zot
paret dan realite. Apre finn servi sinbol pou reprezant bann mo ouswa bann lide.
Sistem-la finn koumans akselere apartir moman kot finn koumans kapav grav
bann sign lor bann tablet larzil.
Evolision lekritir sa lepok-la finn konn de faz: enn premie faz ki nou apel letap
piktogram, enn deziem faz ki nou apel letap ideogram.
•
Letap piktogram
Enn lekritir an piktogram se enn lekritir ki baze esansielman lor bann desin ki
servi pou reprezant enn realite direkteman. Anou pran trwa lexanp piktogram ki
bann Sumeryen ti servi e anou aplik zot lor Kreol Morisien.
Trwa lexanp piktogram
5
:
(1) = lipie ; (2) = lame; (3) = pwason
2
Enn remersiman spesial Shameem Oozeerally pou so kontribsion aktif dan sa seksion-la.
3
Sours
:
http://www.english.illinois.edu/-people-/faculty/debaron/403/403powerpoint/how.pdf
4
Sours :
http://www.english.illinois.edu/-people-/faculty/debaron/essays/wordtech.htm
5
Sours :
http://www.historian.net/hxwrite.htm
;
http://bibledudes.com/bible/writing.php
16
Dan nou sosiete zordi, bann piktogram ankor ena zot linportans dan sertin kontext.
Enn lexanp:
6
•
Letap ideogram
Enn ideogram fer referans enn sinbol ki servi pou reprezant enn mo ouswa enn
lide.
Trwa lexanp ideogram:
(1) = dan paradi (ideogram mi’kmaw)
7
;
(2)
= enn lakaz ouswa batiman (ideogram ezipsien);
(3)
= latet (ideogram sinwa)
Apre letap piktogram, plizier sivilizasion finn devlop zot sistem lekritir pou fer zot
vinn bann sistem ideografik. Parmi bann sistem lekritir ideografik ki site pli
souvan, nou retrouv ansien sistem yeroglif ezipsien ki ti servi lepok Faraon ek
lekritir sinwa ki ankor touzour servi zordi.
•
Letap fonogram
Lekritir modern koumanse kan bann sistem grafik sorti depi faz ideografik ek rant
dan faz fonografik, setadir kot sistem lekritir servi bann sign, non pa pou reprezant
bann obze reel (piktogram), ni bann mo ouswa bann lide (ideogram) me bann son.
Enn fonogram se enn sign ki servi pou reprezant enn son (konsonn ouswa vwayel)
ki prezan dan laparol kan nou pe itiliz enn lang.
Lekritir alfabetik ki laplipar lang servi zordi, zot baze lor prinsip fonografik.
6
Sours:
http://www.clker.com/clipart-23879.html
(ki indik enn landrwa kot kapav manze)
7
Enn langaz indien Lamerik ki trouv dan Kanada e kot ankor servi ideogram.