Microsoft Word m vzu docx

- 5 bal-    nisbətən güclü; 
- 7-bal-    çox güclü; 
- 8 bal-    dağıdıcı; 
- 9 bal-    viranedici; 
- 10 bal-  məhvedici; 
- 11 bal-  katastrofik; 
- 12 bal-  dəhşətli katastrofik zəlzələ sayılır. 
 
1  bal  gücündə  zəlzələni  insanlar  hiss  etmir,  ancaq  seysmik  cihazlar  qeyd  edir.  2  bal 
gücündə  zəlzələni  adi  şəraitdə  bəzi  adamlar  hiss  edir.  3  bal  zəlzələni  hərəkətdə  olan 
adamlar  hiss  etmir.  Əhalinin  ancaq  sakit  şəraitdə  olan  qismi  hiss  edir.  4  balı  zəlzələdə 
qab-qacaq, pancərə şüşələri silkələnir, qapılar cırıldayır. 5 balda binalar tərpənir, mebel 
hərəkətə  gəlir,  pəncərə  şüşələri,  divarların  malası  çatlayır,  yatanlar  oyanır.  6  balda 
titrəyişləri  hamı  hiss  edir,  divarlardan  asılmış  şəkillər  və  malalar  qopur  yerə  düşür, 
binalar  zədələnir.  7  balda  daş  binaların  divarları  çartlayır,  antiseysmik  və  taxta  binalar 
zədələnmir.  8  balda  dağların  iti  yamacları  çartlayır,  heykəllər  aşır,  binalar  möhkəm 
zədələnir.  9  balda  daş  binalar  bərk  zədələnir  və  ya  uçub  dağılır.  10  balda  torpaqda  iri 
çatlar,  yarıqlar  əmələ  gəlir,  sürüşmə  və  uçqunlar  baş  verir,  daş  binalar  dağılır,  dəmir 
yollarda  relslər  əyilir.  11  balda  yer  üzərində  enli  yarıqlar  açılır,  çoxlu  sürüşmə,  uçqun 
hadisələri baş verir, daş binalar tam dağılır. 12 balda torpaq son dərəcə parçalanır, çoxlu 
çatlar, sürüşmələr, uçqunlar baş verir, şəlalələr əmələ gəlir, çay dərələrinin qabağı kəsilir, 
göllər yaranır, çayların məcrası dəyişir. Bütün binalar uçub dağılır. 
 
Yaranma səbəbləri. 
Zəlzələnin  baş  verməsi  üçün  ilkin  şərtlərdən  biri  də,  yerin  altında  kövək  süxurların 
olmasıdır. Yerin mərkəzinə tərəf irəlilədikcə temperatur artır. Nəticədə suxurlar nisbətən 
yumşaq  olur  və  burada  zəlzələnin  yaranması  üçün  az  imkan  olur.  Zəlzələ  ona  görə  də 
yerin  üst  qatlarına  yaxın  zonalarda  cəmləşir.  Bəzi  hallarda  zəlzələ  yerin  700  km 
dərinliyinə qədər işləyə bilirlər. Əgər iki lay toqquşarsa, onda sıxlığı yüksək olan yüngül 
layı aşağıya yerin dərinliyinə itələyir.  
Zəlzələlər  həmçinin  vulkan  püskürməsi  nəticəsində  də  yarana  bilərlər.  Ancaq  burada 
baş verən zəlzələnin tektonik enerjisi məhduddur. 
Zəlzələ zamanı Yerdə müxtəlif dalğalar yaranır. Bu dalğalar bütün yer kürəsinə yayılır 
və seysmoloqlar tərəfindən yerin istənilən nöqtəsində ölçülə bilir. Bu dalğalar yerin üst 
qatında baş verən dağıntılara səbəb olur. 
Demək  olar ki, zəlzələlərin hamısı tektonik  zəlzələlərdir.  Planetimizin  daxilində  təsir 
edən daxili qüvvələr tədricən toplanır və hər hansı bir yerdə süxurların müqavimətetmə 
qabiliyyətindən artıq olduqda, həmin süxurların birdən-birə parçalanması və ya çatlaması 
baş  verir.  Parçalanma,  hər  tərəfə  yayılmaqda  olan  və  öz  yolunda  rast  gələn  maddələri 
rəqsi hərəkətə gətirən elastik dalğalar yaradır. Süxurların ilk parçalanma yeri zəlzələnin 
mərkəzi olur. Mərkəzdə zəlzələ həmişə qısa müddətli olur. Ən güclü təkanlar da belə bir 
neçə  saniyə  davam  edir.  Yalnız  Çilidə  olan  zəlzələlər  bir  neçə  on  saniyə  davam  edib. 
Toplanmış  enerjinin  azad  olması  sürətlə  baş  verir:  enmə,  qalxma,  üfiqi  istiqamətdə 
sürüşmə və ya mürəkkəb hərəkətlə parçalanma müstəvisi boyu uzunu yayılır. 
Yer daxilində zəlzələyə səbəb olmuş ilk hərəkətin baş verdiyi yerə “hiposentr” deyilir. 
Zəlzələ ocağının Yer səthinə perpendikuliyar proyeksiyası "episentr" adlanır.  
 
Vulkan püskürmələri 
Vulkan  püskürməsi  -  vulkanın  qızğın  qırıntıların,  külün  yer  səthinə  atması, 
maqmanın  (yer  kürəsinin  içində  ərgin  halda  olan  kütlə)  sürətlə  çıxması,  hansı  ki  yer 
səthinə axdıqdan sonra lavaya çevrilir.  

---

Vulkan püskürməsi müvəqq
Vulkan  püskürməsi  geofizik
fəlakətlərə gətirə bilər. 
Stratovo vulkanın en k
1. Böyük maqma kamerası 
2. Yerin üst qatı 
3. Kanal 
4. Bünövrə 
5. Yataq 
6. Budaq yol 
7. Vulkandan yaranan kül qatı
8. Yan tərəf 
 
 
si müvəqqəti - bir neçə saatdan bir çox illər müdd
fiziki  fövqəladə  vəziyyətlərə  aid  edilir,  hans
Stratovo vulkanın en kəsiyi: 
 
7. Vulkandan yaranan kül qatı 
9. Vulkan zamanı yaranan lava qatı
10. Boğaz 
11. Püskürdücü qıf 
12. Lava axını 
13. Ağızlıq 
14. Krater 
15. Soyuq kül 
ə
r müddətində ola bilər.  
  aid  edilir,  hansılar  ki  təbii 
 
lava qatı 
 

---

 
 
Rinjani vulkanın püskürməsi (1994) 
 
Vulkan  –  xaricə  lava,  vulkanik  qazlar,  daşlar  (vulkanik  bombalar)  püskürdən,  yer 
kürəsinin  üst  qatında  yaranan  geoloji  strukturdur.  Vulkan  yerin  daxilində  baş  verən 
geoloji dəyişiklik nəticəsində maqmanın xaric edilməsi ilə müaşiət olunur. 
Vulkan  sözü  qədim  Roma  mifologiyasında  od  tanrısı  Vulkanın  adından 
götürülmüşdür. 
Vulkanla məşğul olan elmə vulkanologiya deyilir. 
 
Vulkanlar  təsnifləşdirilirlər: 
 
- formasına görə (şit və ya stratovulkanlar); 
- aktivliyinə görə (hərəkətdə olan, yatan, sönmüş); 
- yerinə görə (yerüstü, sualtı, buzaltı). 
 
Yerin 100 km dərinliyində təxminən 1000 və 1300°S arasında temperatur mövcudur. 
Bu istiliyin təsirindən ərimiş daş qarışığı özülü plastik formaya malik maqmaya çevrilir. 
Damcı  formalı  maqma  50  km  dərinliyinə  yığılır.  Təzyiq  çoxaldıqca  maqma  yarıqlarla 
hərkət edərək litosferaya daxil olur. Bu yolla yerin üzünə çıxmış maqmaya lava deyilir. 
Vulkan  partlayışı  zamanı  təkcə  közərmiş  mayelər  yox,  həm  də  bərk  və  qaz  halında 
olan  maddələr  xaricə  çıxır.  Əksər  hallarda  vulkanlar  konus  şəklində  olurlar.  Vulkanın 
forması başqa şəkillərdə də ola bilər. 
Püskürmədən sonra vulkanın aktivliyi ya dayanır, ya da o min illər boyu "mürgüləyir". 
Bu  zaman  vulkanın  özündə  və  ətrafında  olan  ərazilərdə  maqmatik  özəyin  soyuması  ilə 
müşaiət  olunan  aktivlik  saxlanılır.  Belə  adlanan,  postvulkanik  dövr  baş  verir.  Buraya 
fumarol, term, qeyzerləri misal göstərmək olar. 
Vulkanların formaları:     
- Qalxanvari vulkan; 
- Gunbəzi vulkan; 
- Qatlı vulkan; 
- Mürəkkəb vulkan. 
Vulkanların növləri: 
- Sönmüş vulkan; 
- Sönməmiş vulkan - aktiv vulkan. 
 
 
Vulkan  ətrafa təsiri: 
Vulkan  püskürməsi  genişmiqyaslı  dağıntılara,  insan  itkilərinə  və  təbii  fəlakətlərə 
gətirib çıxara bilər. 
 

---