Microsoft Word m vzu docx



Yüklə 5,04 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/75
tarix21.10.2017
ölçüsü5,04 Kb.
#6357
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   75

Nəzərə alsaq ki, soyuq və şaxtalı havalarda insanların tələsməsi və sürüşkən yerlərdə 
hərəkət  edərkən  yararlı  olmayan  ayaqqabıları  geymələri  müxtəlif  sınıqların,  əzələ 
dartınmalarının və kəllə-beyin travmalarının almaları ehtimalını daha da artırır. 
Qarın  yağması,  külək,  temperaturun  tez-tez  dəyişməsi  və  yolların  buz  bağlaması  qış 
zədələnmələrinin artması üçün münbit şərait yaradır.  
Sallaq  buzun  başınızın  üzərinə  düşməsi  və  ya  sırsıraya  yıxılaraq  başın  zədələnməsi 
beyin silkələnməsinə gətirə bilər.  
Müxtəlif  mexaniki  zədələrlə  yanaşı  qış  sizə  həm  də  aşağı  temperaturun  təsirindən 
termik  zədəni  yetirə  bilər.  Söhbət  donmadan  gedir.  Donma  sizə  yalnız  şaxtalı  hava 
zamanı  deyil,  həm  də  temperaturun  sıfır  dərəcəyə  yaxın  olduğu  halda  belə  zərər  yetirə 
bilər. Bunun üçün bir neçə amilin olması kifayətdir: rütubətli hava, aşağı temperatur və 
soyuq külək. 
Donmaya əsasən ayaq və əl barmaqları, burun, qulaqlar və yanaqlar məruz qalır.  
 
 
 
 


 
 
Hidroloji fövqəladə hadisələr: 
 
Suyun səviyyəsinin qalxması (daşqınlar) və düşməsi. 
Daşqın
-  ərazinin surətlə su qatı ilə örtülməsidir və bu zaman ərazinin xeyli hissəsini 
müəyyən müddətə su basır. Səbəbi adətən, leysan yağışları və qarın surətlə əriməsidir. 
Belə  hal  su  qovşaqları,  su-elektrik  bəndlərinin  zəlzələ,  müharibə,  terror    və  digər 
səbəblərdən  yarılması  nəticəsində  də  baş  verə  bilər  ki,  bu  zaman  xeyli  ərazi,  yaşayış 
məntəqələri su altında qalır. 
Daşqın  çayların  su  rejimində  hər  il  təkrar  olunan  dövr.  Qarın  və  buzların  əridiyi, 
yağışın ən çox yağdığı vaxtda olur. Daşqınlar çay hövzəsinin yerləşdiyi ərazinin fiziki-
coğrafi, iqlim şəraitindən asılı olaraq çaylarda rejim fazasıdır və bu il ərzində əsasən yaz 
və payız fəsillərində baş verir. Müstəsna hallarda ayrı-ayrı dövrlərdə də ola bilər. 
Çayların suyunun artması, səviyyəsinin qalxması, yatağın tamamilə su altında qalması, 
bəzən  də  sahilləri  basması  ilə  səciyyələnir.  Çayların  illik  axımının  60-80%-ə  qədəri 
daşqın dövrünə düşür. 
Sahildən  çıxan  çay  və  ya  dəniz  suyu  qurunu,  ətrafı  basır.    Güclü  yağışlardan  sonra 
çayda daşqın əmələ gəlir. 
Daşqın  zonası  -  çaykənarı  və  ona  bitişik  ərazidə  yerləşən  və  daşqın  nəticəsində  su 
basmasına məruz qalan torpaq sahəsidir. Daşqın zonasını müəyyən etmək üçün əlli ildən 
bir təkrarlanmaq ehtimalı olan daşqın əsas götürülür. 
Daşqın zonalarının hüdudları, sahil mühafizə zolaqları çayın daşqınının gücünə uyğun 
təyin edilir. Bu ərazilərdə təbiətdən istifadəyə və təsərrüfat fəaliyyətinə məhdudiyyətlər 
və  qadağalar  müəyyən  edilərək,  onların  tətbiq  edilməsi  xüsusi  rejimə  uyğun  həyata 
keçirilir. 
Daşqın  zonaları  və  onların  mühafizə  zolaqlarının  hüdudlarında  daşqın  zonası  rejimi 
barədə əhali məlumatlandırılır və ona müvafiq olaraq hər bir zolaqda torpaqdan istifadə 
üzrə tövsiyələr verilir. 
 
Su hövzələrinin daşması.
 
qlim dəyişiklikləri şəraitində Kür və Araz çaylarının Azərbaycandan keçən hissəsində 
suyun  səviyyəsinin  yüksəlməsi  və  daşqınlar  nəticəsində  su  hövzələrinin  mühafizə 
bəndlərinin dağılması ilə əlaqədar yaranmış vəziyyətdir. 


Fəlakət  zonasında  yaranmış  vəziyyət  əhaliyə  ziyan  vuru,  mümkün  ekoloji  qəzalara 
səbəb olur. 
Respublikamızda  aprel-may  aylarında  çayların  daşması  və  mənsəbinin  dəyişməsi, 
böyük  ərazilərin  su  altında  qalması  nəticəsində  münbit  torpaqlara,  eləcə  də  həmin 
ə
razilərin flora və faunasına ziyan dəyir. 
Su  hövzələrindəki  suyun  böyük  miqdarda,  həcmdə  olması  mühafizə  bəndlərinin 
dağılması zamanı ətraf əraziləri su qatı ilə örtür, çoxlu insan və digər canlıların həyatına, 
təbiətə böyük təhlükə yaradır. Yollar dağılır, nəqliyyat tunelləri su ilə dolaraq, keçilməz 
olurlıar.  
 
Yeraltı suların səviyyəsinin qalxması (subasma). 
 
Yer səthindən dərində, süxurların məsamələrində, laylar arasında və başqa boşluqlarda 
yerləşən suya yeraltı su deyili. 
Yeraltı  suların  müxtəlif  növləri  var.  Bunlardan  məsamə  suyu,  məsamə-lay  suyu, 
məsamə-çat-lay suyu, lil suyu, torpaq suyu, arteziyan suyu, vulkanik su, geyzer suyunu 
göstərmak olar. 
Yeraltı  suların  təsnifatı:  Yeraltı  sular  mənşəyinə,  yaşına,  yatım  şəraitinə,  kimyəvi 
tərkibinə və digər xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif siniflərə bölünür. 
Atmosfer çöküntülərinin süxurların məsamələri və çatlarından süzülüb, başqa bir layda 
toplanması nəticəsində infiltrasiya sularının yığımı əmələ gəlir.  
Yeraltı suların qalxması nəticəsində subasma əmələ gəlir və həmin fəsadlar daşqınlara 
gətirib çıxarır.  
 
Geoloji fövqəladə hadisələr: 
 
 
Sel 
-  sel  adətən  qəflətən  başlayır.  Güclü  leysan  yağışları,  bəzən  də  qarın  sürətlə 
ə
rinməsi  nəticəsində dağ yamaclarından  axıb tökülən su özü ilə gil, qum, çınqıl, daş və 
hətta qaya parçaları gətirir, qarşısına çıxan hər şeyi- ağacları, binaları, qurğuları dağıdır, 
ə
kin  sahələrini,  körpüləri,  bir  sıra  hallarda  sənaye  və  kənd  təsərrufatı  tikililərini  məhv 
edir.  Selin  başlanmasını  gördükdə,  ərazinin  hündürlüklərinə  qalxmağa  çalışın.  Binada 
olduqda - yuxarı mərtəbələrə, evin damına  qalxın. 
Sel  hadisələrinin  yaranmasına  əsas  səbəb  ərazinin  fiziki-coğrafi  şəraiti,  o  cümlədən, 
oroqrafik-geomorfoloji  quruluşu  -  iqlim,  torpaq,  bitki  örtüyü  və  hidrometeoroloji 
proseslər təşkil edir. Sellər çay suları olan və olmayan dərələrdə qəflətən yağan şiddətli 
yağışlar və ya temperaturun artması ilə qısa müddətdə sürətlə əriyən qar suları hesabına 
yaranır.  Bəzən  faza  rejimi  kimi  baş  verən  daşqınlara  sel  hadisəsi  kimi  baxırlar.  Bu 
düzgün deyil. 
Sel və daşqın hadisələrini fərqləndirmək lazımdır. Daşqınlar çay hövzəsinin yerləşdiyi 
ə
razinin  fiziki-coğrafi,  iqlim  şəraitindən  asılı  olaraq  çaylarda  rejim  fazasıdır  və  bu  il 
ə
rzində əsasən yaz və payız fəsillərində baş verir. Müstəsna hallarda ayrı-ayrı dövrlərdə 
də ola bilər. Sel və daşqın axımlarını fərqləndirən əsas cəhətlərindən biri də odur ki, sel 
axımlarında gətirmə-aşınma materialları daha çox üstünlük təşkil edir və sellərin 1m³ su 
kütləsinin  təxminən  65-70%-i  gətirmə  materialları,  qalanını  su  kütləsi  təşkil  edir. 
Daşqınlarda isə bu əksinədir. 
Sel axımları tərkibindəki maddələrinin həcminə görə 3 yerə bölünür: 
Sulu-daşlı sellər; 
Sulu-palçıqlı sellər; 
Daşlı-palçıqlı sellər. 
 
Sellər növlərinə görə 2 yerə ayrılır: 
- Turbulentli sellər; 


Yüklə 5,04 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   75




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə