2.
Mülayim təhlükəli
Mis, kobalt, nikel, bor, antimon, xrom,
molibden
3.
Az təhlükəli
Barium, vanadium, volfram, manqan,
stronsium
Qurğuşun (Pb) Ən toksik metallardan biri olub bir sıra beynəlxalq
təşkilatların, o cümlədən Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST), BMT-nin toksik
maddələr və xəstəliklər üzrə Amerika agentliyi və digər ölkələrin analojidövlət
təşkilatlarının prioritet çirkləndirici maddələri siyahısına daxil edilmişdir. Qurğuşun
ə
traf mühitə etilləşdirilmiş benzinlə işləyən avtomobillərin tullantıları ilə,
metallurgiya müəssisələri, poliqrafiya müəssisələri, maşınqayırma istehsalı,
akkumulyator istehsalı və digər qurğuşun tərkibli məhsullar istehsal edən
müəssisələrin tullantıları ilə daxil olur. Etilləşdirilmiş benzindən bir çox ölkələrdə
istifadə edilməsinin qadağan olunması ilə əlaqədar son illər atmosfer havasında
qurğuşunun konsentrasiyası xeyli azalmışdır. Qurğuşunun yol verilən konsentrasiyası
(YVK) atmosferhavasında0,3 mkq/m³, su mənbələri suyunda30 mk/m³ (ÜST-nin
tövsiyəsinə əsasən – 10 mk/l) müəyyən edilmişdir. Torpaqdaqurğuşunun təxmini
YVK-sı qumlu və qumluca torpaqlarda – 32 mq/kq, turş (gillicə və gilli) torpaqlarda
– 65 mq/kq və neytral turşuluğa yaxın torpaqlarda – 130 mq/kq təşkil edir. [8]
Hazırda praktiki olaraq ətraf mühitin bütün komponentləri qurğuşunla
çirklənməyə məruz qalmışdır. Atmosfer havasından başqa qurğuşuna içməli sularda,
torpaqda və qida məhsullarında da rast gəlinir.
Qurğuşun içməli suyapolivinilxlorid məmulatlarından istifadə etməklə əlaqədar
daxil ola bilər, bura tərkibində iki və üç əsaslı qurğuşun-sulfat, ikiəsaslı qruğuşun-
stearat və birəsaslı qurğuşun-karbonat olan stabilizatorlar aiddir. zafi miqdarda
qurğuşun içməli suya metallurgiya və digər istehsalat müəssisələrinə yaxın yerləşən
yaşayış məntəqələrindən də daxil ola bilər.
Ə
lvan metallaristehsal edən şəhərlərdə torpağın tərkibində qurğuşunun miqdarı
1000-2000 mq/kq-a çata bilər. Torpağın qurğuşunla yüksək səviyyədə çirklənməsi,
xüsusilə, qurğuşun əridilməsi və qurğuşun tərkibli akkumulyatorlar istehsal edən
müəssisələr yerləşən şəhərlərdə müşahidə olunur. Torpağı yüksək səviyyədə
qurğuşunla çirklənən şəhərlərdə sahə kənd təsərrüfatı məhsulları üçün istifadə
olunduqda təbii ki, qurğuşun qida məhsuluna keçir. Belə torpaqda becərilən tərəvəzin
tərkibində qurğuşunun miqdarı 1,5-2,5 mq/kq təşkil edir (YVK isə 0,5 mq/kq-dır).
Qurğuşun zəhərlənmələri içməli sudan (su qurğuşun borudan keçirsə),
tütündən, ərzaq məhsullarının qurğuşun lövhəyə bükülməsi zamanı və qurğuşun
gübrələrindən istifadə zamanı baş verə bilər.
Qurğuşun protoplazmatik zəhər olub, əsasən sinir sisteminə, qana və sümüklərə
təsir edir. Qurğuşun və birləşmələri mədə şirəsində həll olduğuna görə çox
təhlükəlidir. Uşaqlarda zəhərlənmə hadisəsi tez baş verir. Hətta qurğuşun istehsalı ilə
məşğul olmayan insanlar orta hesabla 0,5 mq qurğuşun qəbul edirlər.
Qurğuşunun yüksək konsentrasiyası reproduktiv, əsəb (sinir), ürək-damar,
immunitet və endokrin sistemlərinin dəyişməsinə səbəb olur. Onun toksiki
təsiri böyrəklərin funksional vəziyyətinin dəyişməsində, hemoqlobinin sintezində,
oksidləşmə metabolizmi proseslərində və mübadilə enerjisində təzahür edir.
Civə (Hg) Ən toksik metallardan biri olub, ətraf mühitdə geniş yayılmışdır,
trofik zəncirdə bioakkumlyasiya və hərəkət etmə qabiliyyətinə malikdir.
Civənin qida zənciri üzrə hərəkətini sadə şəkildə aşağıdakı kimi göstərmək olar: su –
dib çöküntüləri – biota (bentos, fito - zooplankton), balıqla qidalanan balıqlar və
quşlar.
Civə sərbəst metal halında və birləşmələr şəklində xalq təsərrüfatında geniş
tətbiq edilir. Ətraf mühitə civə tərkibli filizlərin çıxarılması və əridilməsi, sulfid
filizlərindən əridib əlvan metalların alınması, filizdən qızıl əldə edildiyi, sellülozun
ağardılması, xlor, kaustik, vinilxlorid, elektrik avadanlıqlarının (lampa, müxtəlif
cərəyan mənbələri), ölçü və nəzarət cihazlarının (termometr, monometr), civə tərkibli
tibb preparatlarının, sementin istehsalı, civətərkibli pestisidlərin istifadəsi, daş kömür
və mazutun yandırılması zamanı daxil olur. Tullantıların yandırılması zamanı da ətraf
mühitə xeyli miqdarda civə daxil olur. [6]
Civə atmosfer havasındaəksərən qazşəkilli formada olur. Civənin torpaqda
toplanması üzvi karbon və kükürdün miqdar səviyyəsinə görə təyin edilir. Civənin
torpaqla ana süxurdan irsən keçmiş təbii halda miqdarı 0,02-dən 03 mq/kq arasında
tərəddüd edir, orta hesabla 0,06 mq/kq təşkil edib torpaq tipindən asılıdır. Şəhərlərdə
torpaqda civənin miqdarı çoxlu miqdarda müxtəlif tullantıların olması ilə əlaqədar bir
qədər çox olur.
Civə suda üzvi və qeyri-üzvi vəziyyətdə ola bilər. çməli suda civənin əsas
mənbəyi çirkab suları ilə çirklənmiş su mənbələri (məsələn, xlor-qələvi istehsalı),
atmosfer və su hazırlığında istifadə edilən reagentlər hesab olunur. Quyu suları
bilavasitə quyu nasosları vasitəsilə də çirklənə bilər. Su mənbələrinin sularında
civənin YVK səhiyyə-toksikoloji göstəricilərinə görə 0,5 mkq/l təşkil edir. Ətraf
mühitdə qeyri-üzvi civə metal üzvi birləşmələrə, o cümlədən yüksək zəhərli
metilləşmiş civəyə çevrilir. O, su mühitində bioloji proseslər nəticəsində əmələ gəlir
və trofik zəncirə daxil olaraq yırtıcı balıqların (akula, tuns, durnabalığı) və dəniz
məməlilərinin (suiti, balina) orqanizmində toplanır. nsan orqanizminə metil civənin
daxil olması əsasən bu məhsullardan isttifadə edildikdə baş verir.
Civənin birləşmələrindən civə nitrat, civə sulfid, civə amidoxlor, sulema, civə
yodid və civənin üzvi birləşmələri tibbdə və başqa sahələrdə geniş tətbiqedilir.
Odur ki, insanların civə və civə birləşmələri ilə təması qaçılmaz olub, onunla
zəhərlənmə hadisələri tez-tez baş verir. Metal civə adi şəraitdə tez buxarlandığından
civə termometrləri sınarkən onun buxarları tənəffüs yolu ilə orqanizmə daxil ola bilir.
Bu zaman sinir sistemini, ilk növbədə beyin yarımkürələrini zədələyir.
Civə 2-xlorid sulema ilə zəhərlənmə zamanı aminturşularda gedən reaksiyalar
zamanı həll olmayan birləşmələr əmələ gəlir. Sulemanın ölüm dozası 0,2-0,3 qram
olub, müalicəsi mümkün olmayan hadisələr törədir.
Orqanizmdən civə birləşmələri çətin ixrac olunur və əsas böyrəkdə,
qaraciyərdə və dalaqda toplanır. Onun təbii yolla oranizmə daxil olması da mümkün
Dostları ilə paylaş: |