Bitkilərin inkişafı üçün mütləq lazımlı element olub-olmamasından asılı
olmayaraq ağır metalların toxuma və orqanlardakı həddindən artıq konsentrasiyası
bitkilərin vegetativ və generativ orqanlarının inkişafına mənfi istiqamətdə təsir edir.
Ağır metallar toksiki təsirləri səbəbiylə bitkilərdə transpirasiya, su qəbulu,
fotosintez, ferment fəaliyyəti, cücərmə, zülal sintezi, membran stabilizasiyası,
hormonal tarazlıq kimi bir çox fizioloji proseslərin pozulmasına səbəb olur.
Toksikilik, metaldan metala dəyişə bildiyi kimi, orqanizmdən orqanizmə də dəyişə
bilir. Müsbət və ya mənfi (Toksik) təsir yalnız elementin tipi və konsentrasiyasından
asılı olmayıb, müxtəlif növlərin genetik əsaslı fizioloji davranışları ilə də
ə
laqədardır. Bitkilərin ekoloji stress faktorlarına qarşı dözümlülükləri bitkinin
növünə, stress faktoruna, stressə məruz qalma müddətinə və stressə məruz qalan
toxuma və ya orqanının quruluşuna bağlı olaraq dəyişir .
Bu səbəblə, bitkilərin stress şərtlərinə reaksiyalarının və inkişaf etdirdikləri
uyğunlaşma mexanizmlərinin bilinməsi zəruridir. Bitkilərin ağır metallara qarşı
toksiki dözümlülük sərhədlərinin bilinməsi üçün metalın növü və miqdarı, zəruriliyi,
zərərin müddəti və növü eyni zamanda zərərin meydana gəlmə müddəti nəzərə
alınmalıdır. Bu xüsusiyyətlərin bilinməsi, bitkilərin inkişafı və məhsuldarlığı
baxımından olduqca əhəmiyyətlidir.
Xörək (qida) çuğundurunun kökmeyvəsinin aşağı hissəsinə nisbətən başqa
bütün metalların miqdarı yüksək olur, orta hissəsində isə mis və dəmirin miqdarı az
olur, silindrin orta hissəsində sink və qurğuşun, qabığında isə mis, manqan, kadmium
və dəmirin miqdarı yüksək olur.
Kartof bitkisinin yumrusunun orta yumşaq hissəsində kadmium, sink və
qurğuşunun miqdarı az olur, yumrunun kənar hissəsində dəmirin miqdarı yüksək
olur. Mis kartof yumrusunun bütün hissələrində bərabər paylanmışdır. Kələm digər
tərəvəz bitkilərindən və kartofdan sinkin yüksək, kalsiumun miqdarının az olması ilə
fərqlənir. Bütün elementlərin miqdarı kənardan orta hissəyə doğru artır.
[8]
2.2 Ərazidə torpaqların ağır metallarla çirklənməsinə təsir göstərən
baş
lıca proseslə
r
Torpağın çirklənməsi prosesi suyun və havanın çirklənməsindən tamamilə
fərqlənir. Belə ki, su və hava çirklənən zaman onların tərkibində müəyyən
dərəcədətoksiki təsiri olan komponentlər daxil olur ki, həmin maddələri də müxtəlif
üsulların köməyi ilə kənarlaşdırdıqdan sonra həm su, həm də hava öz təbii halına
qayıdır.
Torpağın daha mürəkkəb və kompleks bir sistem olması çirklənmə zamanı
onun tərkib hissələri arasında uzun bir vaxt intervalında formalaşan tarazlığın elə bir
şə
kildə pozulmasına səbəb olur ki, hətta çirklənmənin səbəbləri aradan qaldırıldıqdan
sonra uzun müddət ərzində həmin tarazlığı bərpa etmək çətin olur. [24]
Torpaqların ağır metallarla çirklənməsi torpağın içərisinə daxil olan toksiki
kimyəvi elementlərin torpağın ekoloji strukturunu pozmasıdır. Bu çirklənmə növü
xarakterinə görə kimyəvi çirklənmə qrupuna aid edilir. Torpağın ağır metallarla
çirklənməsi zamanı torpağın kimyəvi, fiziki-kimyəvi, bioloji xüsusiyyətlərinin
sıradan çıxması nəticəsində ekoloji tarazlıq pozulur.
Torpaqların mədəniləşdirilməsi və əkinçiliyin intensivləşdirilməsi məqsədilə
elmi cəhətdən zəif əsaslandırılmış tədbirlər, otlaqların və meşələrin səmərəsiz yollarla
istifadəsi, intensiv sənayeləşmə və urbanizasiya torpaqların ağır metallarla
çirklənməsinə səbəb olmuşdur.
Tədqiq etdiyimiz ərazidə metallurgiya sənayesinin inkişafı, yanacaq istehsalı
və emalı, nəqliyyat, əkinçilik, heyvandarlığın intensivliyi ilə əlaqədar torpaqlar ağır
metallarla çirklənməyə məruz qalmış və xüsusilə metallurgiya sənayesinin inkişaf
etdiyi Gədəbəy, Daşkəsən rayonlarının ərazisində bu çirklənmə intensiv hal almışdır.
Sənaye sahəsi Cd Cr Cu Hg Pb Ni Sn Zn
Kağız sənayesi - + + + + + - -
Neft-kimya sənayesi + + - + + - + +
Gübrə Sənayesi + + + + + + - +
Dağ-mədən sənayesi + + + + + + + +
Energetik sənayesi + + + + + + + +
Ağır metallarla çirklənmə zamanı torpaqda toplanan yüksək konsentrasiya
bitkilər vasitəsilə qida zəncirinə keçir və nəticədə heyvan vəinsan orqanizmində
müxtəlif pataloji halların yaranmasına səbəb olur. Bu baxımdan ağır metalların
yaratdığı çirklənməni qiymətləndirməli olsaq heçbir iqtisadi göstərici ilə bu ziyanı
ifadə etmək olmaz və son nəticədə vəziyyətin belə davam etməsi torpağın üzvi
aləminin məhv olmasına gətirib çıxara bilər.
Çirklənmiş torpaqların identifikasiyası, səciyyələndirilməsi, təsnifatı və
kartoqrafiyasını həyata keçirən zaman əsasən çirklənmənin mənbəyinə, çirklənmə
dərəcəsinə və onu əmələ gətirən səbəblərə diqqət yetirilməlidir. Torpaqların ağır
metallarla çirklənməsində bir sıra faktorlar mövcuddur:
1.
Bərk halda olan faydalı qazıntıların istehsalı və emalı
2.
Duru halda olan yanacağın istehsalı, emalı və istifadəsi
3.
Enerji istehsalı
4.
Sənaye istehsalı
5.
Nəqliyyat
6.
Kommunal fəaliyyət
7.
Əkinçilik
8.
Heyvandarlıq [8]
Qeyd etdiyimiz çirklənmə mənbələri əsasən metallurgiya və kənd təsərrüfatının
intensivliyi ilə əlaqədar meydana çıxır.
Texnogenez şəraitdə torpaqların ağır metallarla çirklənməsi müxtəlif
səbəblərdən baş verir.
Torpağı ağır metallarla çirkləndirən mənbələr
Cədvəl 3