Microsoft Word Mahmudova S. docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nəqliyyat Kənd təsərrüfatı Yaşayış yeri Radioaktiv Tullantılar Neft məhsullarının Qalıqları Mineral gübrələr
Məişət tullantıları Çirkab Suları Daşınma nəticəsində maddələrin itkisi Pestisidlər
Ekzogen kimyəvi maddələr Bərk sənaye Tullantıları -
Heyvandarlıqda ifrazat məhsulları Bərk tullantılar
Xüsusilə sənaye, kommunal-məişət obyektlərində, yaşayış ərazilərində və kənd təssərrüfatı məqsədilə istifadə olunan torpaqlarda ağır metallarla çirklənmə geniş miqyas alır. stehsalatın müxtəlif sahələri çirkləndirici maddələrin xüsusi və səciyyəvi xüsusiyyətləri baxımından ətraf mühitə olan təsirinin intensivliyinə və xarakterinə görə fərqlənirlər. Tədqiqat apardığımız ərazidə istehsalat sahəsində toksiki elementlərin yayılması ilk növbədə dağ-mədən və metallurgiya sənayesinin inkişafı ilə əlaqədardır. Metallurgiya sənayesi əlvan və qara metallurgiyanı özündə birləşdirərək, çıxarılan filizlərin təmizlənməsindən metal alınana qədər gedən prosesləri özündə birləşdirir. Qara metallurgiyaya dəmir filizinin çıxarılması və saflaşdırılması, çuqun və poladın ə ridilməsi, prokat və ferroərintilərin istehsalı daxildir. Azərbaycanın ən iri qara metallurgiya mərkəzlərindən biri olan Daşkəsən ən iri dağ-mədən sənayesi mərkəzidir. Burada fəaliyyət göstərən dağ-mədən sənayesi faydalı qazıntıların çıxarılmasını və emalını həyata keçirən mürəkkəb kompleksdir. Daşkəsəndəki dəmir filizi yatağı yaxınlığında filiz saflaşdırma kombinatı fəaliyyət göstərir. Bu kombinatdakı filiz Gürcüstanın Rustavi şəhərindəki metallurgiya zavoduna göndərilir. Bu onunla əlaqədardır ki, Azərbaycanda dəmir filizinin əridilməsi üçün kokslaşan daş kömür yoxdur. Toksiki tullantıların əmələ gəlməsində əlvan metallurgiya birinci yerdə, qara metallurgiya ikinci yerdədir. Qara metallurgiya zavodlarının tullantıları yüksək temperaturda (300°C-400°C, bəzən də 800°C) olduğuna görə istilik daşıyıcıları kimi də təhlükəlidir. Bu tullantılaristi olduğundan troposferin yuxarı qatlarına qədər qalxa bilir ki, bu da külək vasitəsilə onların miqrasiyasını sürətləndirir.
Metallurgiyada əsas təhlükə mənbəyi zəhərləyici xassəyə malik olan ağır metalların - mis, civə, qurğuşun, kadmium, sink və onların birləşmələrinin tullantı kimi əmələ gəlməsidir. Sənayedə istifadə olunan metalların dahasonradan yararsız hala gələrək torpağa daxil olması böyük təhlükə riski yaradır.Ağır metalların yol verilən həddən artıq konsentrasiyasının artması nəticəsində canlıların sağlamlığı mənfi təsirlərə məruz qalır. Kompleks filiz yataqlarından çıxarılan bəzi metalların emal edilməsi çox böyük çətinliklər yaratdığından, zənginləşdirmə texnologiyasının aşağı olması səbəbindən tullantıya göndərilən son materialda itkilərin miqdarı yüksək olurdu və sonda ümumi yataq üzrə itkilər yüksək həddə çatırdı. Daşkəsən filiz yatağından çıxarılan yüksək tərkibə malik dəmir filizinin emal olunduqdan sonra atılan tullantısının tərkibi belə, zəngin olaraq qalırdı. Belə ki, tullantı hesab edilən bu məhsulda böyük miqdarda filiz atılırdı ki, inkişaf etmiş ölkələrdə yataqlardan çıxarılan filizin miqdarı bəzən bu tullantıların tərkibindən aşağı olurdu. Aşağıdakı cədvəldə əlvan metallurgiya sənayesində tullantıların miqdarı kq/t metal nisbətində göstərilmişdir.
Element Mis-Nikel Sink-Kadmium Qurğuşun Civə Arsen
3 0,591
0,363 0,015
Kadmium 0,2 0,5 0,005 0,002
Mis 2,5 0,14 0,0072 0,04 Civə
- 0,042 0,002 4,8
Nikel 9,0 - 0,085 0,003 Qurğuşun 3,09 2,54 6,36 - Sink
0,845 15,72 0,11 0,35
Beləliklə, əlvan metalların istehsalı zamanı ətraf mühitə bir çox elementlər-Se, As, Sb, Cu, Ag, Sr, Zn, Cd, Hg, Al, Sn, Pb, Bi, Mo, Mo, Ni toz halında yayılırlar. Bu tullantıları əksər hallarda həmin sahələrdə basdırırlar. Tullantıların miqdarı on min
tonlarla ölçülür. Tullantıların intensivliyi ətraf mühitdə, xüsusilə torpağın ekoloji mühitinin sabitliyini pozaraq bir sıra problemlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Tullantılarda ağır elementlər üzərində aparılan labarator təcrübələri göstərmişdir ki , ağır metalın növündən asılı olaraq torpaqda miqdarının 5-20 dəfə artıq olduğu təyin olunmuşdur. Dağ-mədən tullantıları və ona yaxın ərazilərdən götürülmüş torpaq nümünələrinin analizi göstərir ki, torpağın tərkibində mikroelementlərin və ağır metalların miqdarı təbii landşaftlara nisbətən xeyli yüksəkdir. Tullantı süxurlarının səth suları ilə yuyulması, habelə filtrasiya nəticəsində aktiv kimyəvi elementlər miqrasiya edərək torpağa çökür və onu çirkləndirir. Cədvəldə göstərildiyi kimi,kimyəvi elementlərin tullantılarda miqdarı litosferdə olan tullantıların miqdarından 100-1000 dəfə çoxdur.
Cu 340 31 Zn 217 5 Mo 9 669 Ag 1000 29 Cd 85700 - Sn 3200 4 W - 3322 Pb 374 2 Bi 3300 -
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|