Misin bitki fiziologiyasındakı rolu ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar aparılmışdır.
Bunlar aşağıdakılardır:
1.
Mis əsasən, molekul çəkisi aşağı olan orqanik maddələrlə və vitaminlərlə
birləşmə əmələ gətirir.
2.
Misə funksiyası tam olaraq müəyyən edilməmiş bir sıra birləşmələrdə və həyati
ə
həmiyyət daşıyan fermentlərin tərkibində rast gəlinmişdir.
3.
Mis fotosintez, tənəffüs, maddələr mübadiləsi kimi fiziolojik proseslərdə
mühüm rol oynayır.
4.
Mis xəstəliklərə qarşı dözümlülük yaradır.
Misin az miqdarda konsentrasiyası ilə yanaşı yüksək miqdarda konsentrasiyası
da bitkilərdə ciddi təhlükə doğurur. Bir sıra fiziolojik proseslərdə müəyyən rolu
olduğunu nəzərə alaraq bitkilər üçün lazımı olan miqdarının dəqiqləşdirilməsində
çətinlikər törədir.
Mis, müxtəlif sahələrdə istifadə olunan element olduğu üçün, onun
meydana gətirdiyi çirklənmənin bir çox mənbələri mövcuddur. Bu elementin
qablaşdırmada istifadə edilməsi məhsulları çirkləndirə və ətraf mühitə zərər verə
bilər. Misin hətta aşağı konsentrasiyası da əkinçilik məhsullarına, su orqanizmlərinə
və insan həyatına ciddi təhlükə yaradır.
Mis və sink və kimi ağır metalların zülalların və fermentlərin katalitik
və struktur komponentləri olaraq, bitkinin normal böyümə və inkişafı üçün kofaktor
olaraq lazımlı olduğu müəyyən edilmişdir. Lakin bu qida elementləri ilə kadmium,
nikel və qurğuşun kimi ağır metalların çoxluğu bitkilərdə toksiki təsirə malikdir.
Sink Sinkin suda həll olan formaları bitkilər üçün münasibdir və sinkin
qəbulu maddənin torpaqdakı konsentrasiyası artdıqca artır. Sinkin mənimsənilməsi
bitkinin növü ilə olduğu qədər aid olduğu mühitlə də əlaqədardır. Xüsusilə
mühitdə kalsiumun miqdarı sinkin qəbuluna təsir edir. Sinkə əsasən bitki
köklərində rast gəlinir. Bitkilərdə maddələr mübadiləsi üçün lazımlı bir elementdir.
Tərkibindəki fermentlərə əsasən, karbohidrat, zülal, fosfat, RNT əmələ
gəlməsində rol oynadığı deyilə bilər. Membranların keçiriciliyində rolu olduğu
müəyyənləşmişdir. Bakteriya və göbələklərin yol açdığı xəstəliklərə qarşı
qoruyucu təsiri olduğu da məlumdur.
Sinkin toksiki təsiri zamanı bitkilərin kökü incəlir, yarpaqlar qıvrılır,
hüceyrə böyüməsi zəifləyir, hüceyrə orqanoidləri parçalanır və xlorofil sintezi
azalır. Yüksək konsentrasiyada sinkin xlorofil sintezinə təsir etməsinin səbəbi olaraq
kifayət qədər dəmir olması halında belə bitkinin bundan yararlanmasına maneə
törətməsi və xlorofil mərkəzində olan maqneziumun yerinə keçməsi göstərilir.
Bitkilərdə, sink çatışmazlığından daha çox dəmir-sink nisbətindən bəhs
etmək məqsədəuyğundur. Bu iki elementdən birinin konsentrasiyasının
artmasıdigərinin miqdarını azaldır. Bu yəqin ki, hər iki elementin, bitki tərkibinə
alınması sırasındakı rəqabətdən qaynaqlanır. Dəmir-sink arasındakı əlaqənin oxşarı
sink-mis arasında da müşahidə edilir. Bəzi bitki növlərinin sinkin yüksək
konsentrasiyasına qarşı böyük bir dözümlüluyü var. Bu bitkilər eyni zamanda
torpaqdakı sink dəyişmələrinə çox tez reaksiya verirlər. Sink zəhərlənmələri digər
ağır metallarla müqayisədə az təsirlidi.
Kadmiumun təsərrüfat ərazisinə daxil olması və yayılması sənaye
fəaliyyətləri, fosforlu gübrələr, tullantılar vasitəsilə baş verir. Torpaqda 3 mq/ kq,
bitkilərin quru çəkisində isə 1 mq/ kq-dan çox kadmium toksiki təsirlidir. Torpağa və
bitki orqanizminə kadmiumun böyük qismi tərkibində kadmium olan toz
zərrəciklərinin havadan çökməsi yolu ilə daxil olur. Nəqliyyatın sıx olduğu
sahələrdə yol kənarlarındakı torpaqlarda toz çökməsi ilə ildə hər m² sahəyə
0,2-1,0 mq kadmium daxil olur.
Kadmium insan, heyvan və bitkilər üçün toksiki təsirli elementdir. Bitki
orqanizmində azot və karbohidrat mübadiləsini dəyişdirərək bir çox fizioloji
dəyişikliklərə səbəb olur. Digər tərəfdən fermentləri inaktivə etməklə, fotosintezə
maneə törətməklə, transpirasiya ilə su itkisinin azalmasına və xlorofilin
biosintezinin pozulmasına səbəb olur.
Aparılan təcrübələrdə 50 mq kadmium tətbiq olunan pomidor bitkisinin yarpaq
və köklərində nitratın miqdarı 24% və 62% nisbətindən daha aşağı olduğu halda,
ümumi amin turşusu miqdarının artdığı təyin olunmuşdur.
Bir digər təcrübədəisə buğda pöhrələrinin yetişdirildiyi mühitə kadmium əlavə
edilməsinin bitkilərin kalium və nitrat mənimsəməsini azaltdığı və inkişafına maneə
törətdiyi müəyyən olunmuşdur.
Qurğ uş un sənayenin və kənd təsərrüfatının intensivliyi ilə əlaqədar ətraf
mühitdə geniş yayılan elementdir. Məlum olan bir sıra səbəblərlə yanaşı torpağa
pestisid istifadəsi zamanı da daxil olur. Qurğuşun bitkilər üçün mütləq lazımlı
olmayıb, təbii halda torpaqda az miqdarda mövcuddur. Torpaqdakı qurğuşun
konsentrasiyasıyol verilən həddi keçmədiyi müddətcə insan və bitki sağlamlığı
baxımından ciddi təhlükə yaratmır. Qurğuşun hüceyrə turqoruna və hüceyrə
divarına mənfi təsir etməsi, yarpaq sahəsini azaltması səbəbiylə bitkilərin su rejiminə
təsir etməsilə xarakterizə olunur. Eyni zamanda kök inkişafına təsir edərək bitkilərdə
kation və anionun miqdarını azaldır və qidalı maddələrin mənimsənilməsinə mənfi
təsir göstərir.
Nikel əkinçilik məqsədilə istifadə olunan torpaqda aşağı konsentrasiyada
mövcuddur. Lakin, bəzi torpaqlarda nikelin konsentrasiyası 100-5000 mq/ kq
arasında dəyişir. Nikel kömür (10-50 mq/ kq), neft(49-345 mq/ kq), polad, aşqar
istehsalı, qalvanik və elektron sənayesində istifadə edilir. Kritik toksiki səviyyə
torpaqda 100 mq/ kq, həssas bitkilərdə >10 mq / q və orta səviyyədə həssas bitkilərdə
isə > 50 mq/ q təşkil edir.
Nikel bir sıra fermentlərin quruluş maddəsidir.Bu səbəblə nikelin
konsentrasiyasıaz olan bitkilər kompleks şəklindətətbiq olunan azotlu gübrələrdən
yararlanmadıqları kimibu bitkilərə toksiki təsir göstərirlər.
Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, tərkibində nikel
olmayan soya paxlasına yüksək konsentrasiyada nikel tətbiq etdikdə ferment
aktivliyi aşağı düşür və yarpaq uclarında nekozlar əmələ gəlir. Lakin normal
konsentrasiyada tətbiq edildikdə ferment aktivliyi 4,5 dəfə artır, nekroz əmələ
gəlməsi minimuma enir.
Bitkidə nikelin konsentrasiyasının çox olması xlorofil sintezi və yağ
mübadiləsinə mənfi təsir edir. Eyni zamanda, bitki köklərinin digər qida elementlərini
Dostları ilə paylaş: |