almasına maneə törədərək qida elementləri ilə bağlı nöqsanların meydana çıxmasına
səbəb olur.
Paxla bitkisinə 0,1, 0,3 və 0,5 mq konentrasiyada Ni tətbiq olunan
təcrübədə bitkinin xlorofil, karotenoid və ümumi piqment miqdarının azaldığı
təyin olunmuşdur. 0,1 mq nikel tətbiq olunan yarpaqlarında xlorofil miqdarı
27,8%, 0,5 mq Ni dozasında isə, 35,1% nisbətində azalmışdır.
Xrom paslanmayan polad istehsalı, müxtəlif lehim və pas əngəlləyicilərin
istehsalı ilə əlaqədar metallurgiya sənayesində, boya, lak, şüşə və keramika
materiallarında, dəri sənayesində istifadə edilir. Təbii olaraq torpaqda mövcuddur.
Torpaqda 5-100 mq/kq nisbətində rast gəlinir. Bitkilərin isə quru çəkisindən
100 mq/ kq çox olması bitkilər üçün toksiki təsirlidir.
Bitki orqanizmində toksiki səviyyəyə çatan xromun bitkidə ilk təsiri
toxumların cücərməsini zəiflətməkdir. Xrom kök hüceyrələrinin bölünmə və
uzanmasına maneə törədərək kökün inkişafına mane olur. Bu vəziyyət torpaqdan
alınan qida maddələrinin və suyun azalmasına yol açaraq bitkilərin böyümə və
inkişafına mənfi təsir göstərir. Bu səbəbdən bitkinin məhsuldarlığında əhəmiyyətli
dərəcədə azalma müşahidə edilir.
Tədqiq olunan ərazidə metallurgiya sənayesinin, kənd təsərrüfatının,
nəqliyyatın inkişafı bir çox çirkləndiricilərlə birlikdə ağır metalların da ətraf
mühitdəki miqdarlarını artırmaqdadır. Bu vəziyyət xüsusilə, aktiv hərəkət etmə
qabiliyyəti olmayan bitkilərdə xüsusən məhsul itkisi olmaq üzrə bir çox mənfiliyə
səbəb olmaqdadır. Həddindən artıq metal mənimsəyən bitkilərdə bir sıra
dəyişikliklər müşahidə olunur. Bu dəyişikliklərin yaratdığı problemlərin bir qismi
gözlə görülə bilən olsa da, digər bir qisminin müəyyən olunması üçün biokimyəvi
analizlər aparılmalıdır.
Ağır metalların bitkilərdə səbəb olduğu dəyişikliklər ilkin olaraq kök
sistemində müşahidə edilir. Yüksək miqdarda metal mənimsəmiş bitkilərdə
köklər, normal bitki köklərinə görə olduqca qısa olur. Saçaq köklərin sayında
azalma, yan köklərdə artma ya da azalma müşahidə edilir. Bunların xaricində
epidermis və hipodermisdə bəzi struktur dəyişiklikləri də müəyyən olunmuşdur.
Metal qəbulu davam etdikcə gövdənin böyüməsi də zəifləyir. stər kök, istərsə də
gövdənin yaş və quru kütlələrində azalma meydana gəlir və bitkinin inkişafı
yavaşlayır. Metalın növündən və təsir xüsusiyyətlərindən asılı olaraq yarpaq
sahələrində kiçilmə, saralma və nekrotik ləkələrin meydana gəlməsi də müşahidə
edilir.
Bitkiyə daxil olduqda ağır metallar onun orqan və toxumalarında olduqca qeyri
bərabər yayılır. Məsələn, bitkinin kök sistemində sink yerüstü hissəsinə nisbətən çox
yığılır, yerüstü orqanlarda sink əksər halda köhnə yarpaqlarda toplanır. Buğda
bitkisinin kökləri yarpağına nisbətən yüksək miqdarda qurğuşun və kadmium
toplanması ilə fərqlənir. [12]
Ağır metallar bitkilərin reproduktiv orqanlarında vegetativ orqanlarına nisbətən
az toplanır. Ağır metalların udulması, nəqli, metobolizmi, orqanlarda və toxumalarda
paylanması becərilən bitkilərin növ və sort xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır, onlara
ekoloji və antropogen faktorlar da təsir göstərir. Ağır metalların tərəvəz bitkilərində
yayılma xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi vacibdir. Yerkökünün kökmeyvəsinin
(dəmirdən başqa) uc hissəsində başcıq hissəsinə doğru ağır metalların miqdarı azalır.
Kökmeyvənin başcıq hissəsində dəmirin miqdarı yüksək olur, qalan hissəsində isə
bərabər paylanır, orta hissəsində sinkin və qurğuşunun, qabığında isə mis, manqan,
kadmium və dəmirin miqdarı yüksək olur.
Xörək (qida) çuğundurunun kökmeyvəsinin aşağı hissəsinə nisbətən başqa
bütün metalların miqdarı yüksək olur, orta hissəsində isə mis və dəmirin miqdarı az
olur, silindrin orta hissəsində sink və qurğuşun, qabığında isə mis, manqan, kadmium
və dəmirin miqdarı yüksək olur.
Kartof bitkisinin yumrusunun orta yumşaq hissəsində kadmium, sink və
qurğuşunun miqdarı az olur, yumrunun kənar hissəsində dəmirin miqdarı yüksək
olur. Mis kartof yumrusunun bütün hissələrində bərabər paylanmışdır. Kələm digər
tərəvəz bitkilərindən və kartofdan sinkin yüksək, kalsiumun miqdarının az olması ilə
fərqlənir. Bütün elementlərin miqdarı kənardan orta hissəyə doğru artır.
Sənayeləşmə və şəhərləşmənin təbiətdə meydana gətirdiyi ən əhəmiyyətli
problemlərdən biri ətraf mühit çirkliliyi olaraq qəbul edilir. Son dövrlərdə faydalı
qazıntıların, kimya sənayesinin istifadə etdikləri metal ehtiva edən kənd
təsərrüfatı dərmanları, böyük sənaye komplekslərinin yaydığı qaz və tozların
torpaq və bitkiləri çirkləndirdiyi müəyyən edilmişdir. Xüsusilə ağır metal çirkliliyi
bu tip torpaqlar üzərində yaşayan bitkilər üçün böyük bir potensial təhlükədir.
Buna görə də bu cür ağır metal çirkliliyi görülən torpaqlar üzərində təmizləmə
metodları tətbiq olunaraq məhsuldarlığın artırılmasına yönəldilmiş işlər
aparılmalıdır. [17]
Ağır metallar bioloji proseslərdə iştirak dərəcələrinə görə həyati və qeyri-
həyati olaraq təsnif olunur. Həyati olaraq qeyd olunan ağır metalların orqanizmdə
müəyyən bir konsentrasiyada olması tələb olunur və bu metallar bioloji
reaksiyalarda iştirak etdiklərinə görə nizamlı olaraq qida vasitəsilə qəbulu
məcburidir. Məsələn, mis heyvanlarda və insanlarda qırmızı qan hüceyrələrinin və bir
çox oksidləşmə və reduksiya prosesinin ayrılmaz parçasıdır. Bununla müqayisədə
qeyri-həyati ağır metallar çox aşağı konsentrasiyada belə, orqanizmə ciddi təhlükə
törədərək sağlamlıq problemlərinə gətirib çıxarır.
Ağır metalın həyati olub olmadığı nəzərə alınan orqanizmə da bağlıdır.
Məsələn, nikel bitkilər baxımından toksiki təsir göstərərkən, heyvanlarda iz
elementi olaraq mövcudluğu zəruridir.
Bəzi sistemlərdə ağır metalların təsir mexanizmi konsentrasiyaya bağlı olaraq
da dəyişir. Bu cür orqanizmlərdə metalların konsentrasiyası nəzərə alınmalıdır.
Ağır metalların yol verilən həddən artıq konsentrasiyası toksiki təsir göstərir.
Bu ümumi prosesin əksinə ağır metallar yalnız konsentrasiyadan asılı olaraq
təsir göstərmirlər, təsir eyni zamanda canlının növünə və metal ionunun quruluşuna
da bağlıdır (kimyəvi quruluşu, redoks və kompleks yaratması qabiliyyəti, bədənə
alınış şəkli, ətraf mühitdə çoxluq ehtimalı, lokal pH dəyəri və s.). Bununla əlaqədar,
içməli sularda və qida məhsullarında ağır metalların konsentrasiya həddi
müəyyən olunmuşdur və bu normalara lazımi qurumlar tərəfindən nəzarətin təşkili
zəruridir.
Dostları ilə paylaş: |