FƏS L I. K Ç K QAFQAZIN Ş MAL-ŞƏRQ YAMACININ TƏB
COĞ
RAF ŞƏ
RA T N N TƏ
HL L
1.1 Coğ
rafi mövqeyi və
relyefi
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı Respublikamızın qərb hissəsindəKiçik
Qafqazın böyük bir ərazisini əhatə edir. Bu əraziyə 5 inzibati rayonun (Gədəbəy,
Daşkəsən (bütövlükdə); Göygöl, Şəmkir və Tovuz rayonlarının şimal-şərq yamacı
üzrə daxil olan dağlıq ərazilər) müəyyən əraziləri daxildir.
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı ərazisi müxtəlif oroqrafik quruluşa malikdir.
Ə
razinin cənub hissəsindən Şahdağ və Murovdağ silsilələri keçir. Tədqiqat
obyektimiz şimaldan Şəmkir, Tovuz, Göygöl rayonlarının düzən əraziləri
ilə,cənubdan Kəlbəcər rayonu və qismən Ermənistan Respublikası, şərqdən Goranboy
rayonunun torpaqları, qərbdən isə Ermənistan Respublikası ilə həmsərhəddir.
Ə
razinin relyefi torpaq əmələgəlmə prosesində bilavasitə iştirak edən
amillərdən biridir. Relyef bitki örtüyünün tərkibinə və sıxlığına təsir göstərməklə
torpaq əmələgəlmə prosesinə dolayı yolla təsir göstərir. Relyefin dağlıq və düzən
olmasından asılı olaraq torpaqların qalınlığı, məhsuldarlığı dəyişir.[2]
Ə
razidə şiş zirvələrə, dərin dərələrə, şiddətli parçalanmış dağ yamacları və
suayırıcılarına daha çox rast gəlinir. Müşahidə edilən belə bir relyef endogen və
ekzogen proseslərin uzun müddət birlikdə təsir göstərməsi nəticəsində əmələ gəlib.
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı qurşaqlıqlarla xarakterizə olunur. Burada 4
qurşaq ayırd edilir:
1.
Dağətəyi və alçaq dağlıq qurşaq (500-1200 m)
2.
Orta dağlıq qurşaq (1200-1800 m)
3.
Yüksək dağlıq qurşaq (2800m -dən yuxarı)
Dağətəyi və alçaq dağlıq qurşağın əsas relyef formalarının dərinliyi 500-1200 m
olan çay dərələrindən, suayırıcılardan ibarətdir.
Orta dağlıq qurşaq bir sıra düzəlmə səthlərinin olması ilə səciyyələnir. Digər
qurşaqlarda olduğu kimi, orta dağlıq qurşaqda da çay dərələri əsas relyef formasıdır.
Yüksək dağlıq qurşaq (2800m -dən yuxarı) Şahdağ və Murovdağ silsilələrinin
suayırıcı hissəsini əhatə edir. Dağ yamacları dik və uçurumludur. Buradakı relyefin
ə
mələ gəlməsində qədim buzlaşma böyük rol oynamışdır.
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı öz başlanğıcını Şahdağ və Murovdağ
silsiləsindən götürür. Bu silsilələrlə Gəncə-Qazax maili düzənliyi arasında geniş (30-
40 km, həmin silsilələrin suayrıcından isə 40-50 km), orta və alçaqdağlıq zona
yerləşir. Şahdağ və Murovdağ silsilələrinin orta və alçaqdağlıq şimal yamacları
oroqrafiyasının ən başlıca əlamətlərini geniş düzəlmə səthləri və dərin çay dərələri
təşkil edir. Burada qədim buzlaq relyefi formalarına da rast gəlinir. Əsas suayrıcı
silsilələrdən 8-10 km şimalda Hinaldağ və Göygöl fonunda Kəpəz dağı (3066 m)
ucalır. Şahdağ və Murovdağ silsiləsinin şimal yamacı çox böyük sahəyə malik
olmaqla şimaldan Kürün sağ sahili maili düzənliyi, cənubdan isə Şahdağ və
Murovdağ silsiləsi ilə əhatə olunur.
Axıncaçayın mənbəyindən şərqə 50 km məsafədə Şahdağ silsiləsi uzanır.
Silsilənin cənub yamacları Göyçə gölü çökəkliyinə düşür. Azərbaycan tərəfdə qalan
silsilənin şimal-şərq yamacı, yəni tədqiq etdiyimiz ərazi isə mailidir. Şahdağ silsiləsi
cənub-qərbə tərəf yüksəlir. Silsilənin orta yüksəkliyi 2750 m olub, bəzi zirvələrin
yüksəkliyi 3000 m-ə yaxındır (Alagöllər, Qaraarxac və s.). Silsilənin ən yüksək
nöqtəsi Hinaldağ zirvəsidir (3373 m). Şahdağ silsiləsindən şimala böyük və köndələn
sıra Qoşqar dağı uzanır. Qoşqardağ Hinaldağ yaxınlığından başlayıb şimal-şərq
istiqamətində uzanır. Qoşqar zirvəsindən (3368 m) 3 km məsafədə Qoşqar silsiləsinin
suayrıcı üzərində Bala Qoşqar (2607 m) adlanan yüksək zirvə vardır.
Oroqrafik cəhətdən Şahdağ silsiləsinin şərqə davamı Murovdağ silsiləsidir
(uzunluğu 55 km). Murovdağ silsiləsinə Gamışdağ (3722 m) və Murovdağ (3419 m)
zirvələri daxildir. Silsilənin orta yüksəkliyi 3000 m-ə yaxındır. Murovdağ zirvəsindən
şə
rqə tərəf silsilə sürətlə alçalır və qurtaracağında bir sıra təpəliklərə çevrilir. Kiçik
Qafqazın şimal yamacı istiqamətində axan Gəncəçay öz başlanğıcını Şahdağ və
Murovdağ silsiləsindən götürür.
Tədqiq etdiyimiz ərazinin şimal yamacında yerləşən sıra dağlar daha alçaq
olub, bəzi nöqtələri 700-1000 m-ə çatır. Orta və mərkəzi hissədə yerləşən dağların
ayrı-ayrı nöqtələri isə 500 m-ə çatır.
1.2 qlim şəraiti
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının iqlimi ümumi coğrafi şəraitdən asılı
olaraq müxtəlifdir və şaquli qurşaqlarla əlaqədar olaraq dəyişir. Ərazinin iqlim şəraiti
müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşır.
Bu amillər sırasında ilkin olaraq ərazinin coğrafi mövqeyi mühüm yer tutur.
Coğrafi mövqe eyni zamanda ərazinin atmosferin planetar və regional sirkulyasiyası
sistemində yerini müəyyən edir. Tədqiq olunan ərazidə iqlimin əmələ gəlməsində
iştirak edən digər amil relyefdir. Relyef öz-özlüyündə iqlim yaradıcı amil kimi passiv
olsa da iqlimin bütün elementlərinin ərazi diferensiasiyası ilk növbədə oroqrafik
quruluşdan asılıdır.
Ekoloji baxımdan vacib olan iqlim ehtiyatları adı altında, ərazinin malik
olduğu və insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində istifadə edilən günəş enerjisi,
havanın hərəkəti və nəmliyi nəzərdə tutulur. Ərazinin aqroiqlim ehtiyatları dedikdə
isə, iqlimin o elementləri nəzərdə tutulur ki, bitki tərəfindən biokütlə hazırlanarkən bu
göstəricilərdən istifadə olunsun. Bunlara bilavasitə təsir göstərən günəş enerjisi,
nəmlik, onların nisbəti daxildir. [2]
Kiçik
Qafqazın
iqlim
şə
raitinə
həsr
olunmuş
bir
çox
elm-
tədqiqatlarƏ.Ə.Mədətzadə, E.M.Şıxlınski, Ə.D.Əyyubov və başqaları tərəfindən
aparılmışdır.