yayılmışdır. Meşənin aşağı qurşağında olan ağacların boyu qısa və sıxlığı zəif olur.
Dağ yamacı ilə yüksəkliyə qalxdıqca bu ağaclar sıxlaşmaqla yanaşı hündür boylu və
çox növlü meşələrə çevrilir. Eyni zamanda, quraqlığa davamlı olan meşə ağacları
yüksəkliyə qalxdıqca rütubətsevən ağac növləri ilə əvəz olunur.
Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsində meşə-bitki formasiyaları şaquli
istiqamətdə aşağıdakı qayda ilə bir-birini əvəz edir. Alçaq dağlıq qurşaqda gürcü
palıdı, orta dağlıq qurşaqda şərq fıstığı, vələs və yuxarı dağ qurşağında isə şərq
palıdını göstərmək olar. Burada olan palıd meşələri tək-tək hallarda başqa ağac
cinsləri ilə qarışır. Bəzən bu ağacların arasında başqa ağac cinsləri, ağcaqayın və
vələs ağaclarına da rast gəlinir.
Müəyyən edilmişdir ki, meşə bitki formasiyasının şaquli zonallıq üzrə
dəyişməsi torpaq tiplərinin dəyişməsinə də böyük təsir göstərir. Belə ki, alçaq dağlıq
zonada inkişaf etmiş palıd meşəsi altında qəhvəyi dağ-meşə torpaqları, orta dağlıq
qurşaqda fıstıq meşəsi altında tünd qonur dağ-meşə torpaqları, yüksək dağlıq
qurşaqda isə açıq qonur dağ-meşə torpaqları inkişaf etmişdir. Dağ meşələri xüsusilə
meyilli yamaclarda torpağı yuyulmadan mühafizə edib, dağ çaylarında su rejimini
nizama salır, qarın tədricən əriməsinə səbəb olmaqla suyun torpağa hopmasını təmin
edir və buxarlanmanın qarşısını alır.
Alçaqdağ meşələri 600-700 m yüksəkliklərdən başlanır. Əksər ərazilərdə
(Qazax, Ağstafa, Tovuz, Şəmkir, Xanlar, Goranboy rayonları ərazisində) 800-1000 m
yüksəkliklərə qədər meşələr tamamilə qırılmış, onların yerində törəmə bitki
formasiyaları inkişaf etmişdir. Bunlara alçaqdağ və dağətəyi zona çölləri, çöl-kol
formasiyası və kolluqlar daxildir. Tovuz və Xanlar rayonları alçaqdağlığında
meşədən sonrakı çöl və çöl-kol formasiyası, Şəmkir rayonu alçaqdağlığında isə kol
formasiyası üstünlük təşkil edir. 900-1000 m yüksəkliyə qədər olan yamaclarda
meşələr seyrək və qarışıqdır.
Aşağı qurşaqda meşələr əsasən, iberiya palıdından (Quercus berica)
ibarətdirsə, yuxarı hissələrdə ona vələs, 800-900 m-dən yuxarı isə fıstıq ağacları
qarışır. Dağ meşə qurşağının fıstıq meşələri zonasında təmiz və qarışıq fıstıq meşələri
ə
sasən dağların daha rütubətli və kölgəli şimal yamaclarında yayılmışdır. Aşağı
qurşaqdakı meşəaltı bitkilər əsasən, yemişan, zoğal, murdarça kolları, palıd, vələs
pöhrələrindən ibarətdir.
Orta dağlıq qurşaqda (1000 m-dən 1700 m-ə qədər) başlıca olaraq fıstıq
meşələri yayılmışdır. 1400 m-lə 1600 m yüksəkliklər arasında şərq fıstığı (Fagus
orientalis) üstünlük təşkil edir. Dağlara qalxdıqca aşağı qurşağın quraqlıq sevən ağac
növləri rütubətsevən növlərlə əvəz olunur. Bu qurşağın şimal yamacları fıstıq, şərq və
qərb yamacları isə fıstıq-vələs, palıd-vələs meşələri ilə örtülüdür. Burada 3-5 sm
qalınlığında meşə döşənəyi əmələ gəlir, ot bitkisi isə inkişaf edə bilmir.
Yüksək dağlıq qurşaqda (1700 m-dən 2100 m-ə qədər) şərq palıdı (Quercus
marienthera) üstünlük təşkil edir. Meşə ağacları bir qədər xırda boylu və seyrək
olduğu üçün ot örtüyünün inkişafına şərait yaranır. Bu qurşaqda ən çox işıqsevən şərq
palıdına, şimal yamaclarda isə palıd ilə qarışıq şərq fıstığına rast gəlinir. Daha
yüksəkliyə qalxdıqca palıdın sayı çoxalır. Fıstığa yalnız şimal səmtli yamaclarda rast
gəlinir. Yüksəklik artdıqca fıstıq tamamilə sıradan çıxır, bəzi sahələrdə bu tozağacı
ilə əvəz olunur.
Tədqiq etdiyimiz ərazinin bütün yüksəklik qurşaqlarında ardıc ağacına rast
gəlmək mümkündür. Lakin burada da ardıc meşələri geniş sahələri tutmayıb kiçik
ləkələr, dar zolaqlar şəklində yayılmışdır.
Antropogen təsirlərin intensivliyi nəticəsində kiçik sahələrdə əsaslı şəkildə
qorunmuş fıstıq və palıd ağac cinslərindən ibarət meşə örtüyü qalmışdır. Bölgədə
ə
kinçilik və maldarlığın inkişafı nəticəsində meşə örtüyü demək olar ki, heç bir yerdə
öz təbii sərhədində qalmamış, bir çox yerlərdə meşə örtüyü tamamilə sıradan çıxmış
və ərazini şiddətli eroziyaya uğramış çılpaq sahələr əvəz etmişdir. Bununla əlaqədar
bölgədə meşə ilə örtülü sahələrin faizi xüsusilə son 10-15 ildə əsaslı şəkildə aşağı
düşmüşdür. Əkinçilik məqsədilə istismar olunan meşələrin təbii yolla bərpası artıq
mümkün deyil. Bu sahələrdən əsasən kartof və taxıl bitkiləri yetişdirmək məqsədilə
istifadə edilir. Kol formasiyaları yayılmış sahələrdən isə örüş kimi istifadə edilməsi
palıd, vələs pöhrələrinin böyüməsinə ciddi maneə törədir.
Ş
ahdağ və Murovdağ silsilələrinin yüksək dağlıq hissəsi subalp çəmənləri ilə
örtülüdür. Subalp çəmənləri 1800-2300 m yüksəkliklər arasında geniş zona əmələ
gətirir. Meşələrin qırılması ilə əlaqədar olaraq, bəzi yerlərdə bu çəmənlər 1800-1900
m-ə qədər enir. Nəticədə meşə-bitki örtüyü əvəzinə çəmən bitki qrupları əmələ
gəlmişdir. Subalp bitkilərinin boyları hündür və növ sayı çox olduğu üçün biçənək
kimi istifadə olunur. Təbii bitki örtüyü pozulmamış sahələrdə subalp çəmənliyinin
böyük torpaqqoruyucu əhəmiyyəti vardır. Burada bitən müxtəlif dənli və paxlalı
bitkilər torpağı atmosfer çöküntülərinin dağıdıcı qüvvəsindən mühafizə edir. Subalp
bitkiləri zəngin tərkibə malikdir. Buradakı çoxillik otlardan ibarət çəmən
bozqırlarında ağ ot üstünlük təşkil edir. Subalp çəmənlərində ala topal (Festuca varia
H.), şırımlı topal (Festuca sulcata E.) və alp qırtıcı, mərcanotundan ibarət fitosenozlar
geniş yayılmışdır.
2300 m yüksəklikdən qayalı və çınqıllı sahələrdə alp çəmənləri başlanır. Alp
çəmənlikləri ərazinin geomorfoloji xüsusiyyətlərindən, relyefin formalarından asılı
olaraq müxtəlif tipli və müxtəlif tərkiblidir. Eyni zamanda subalp çəmənlikləri ilə
müqayisədə daha geniş sahə tutmaqla yay otlaqlarının əsasını təşkil edir. Alp
formasiyası alçaqboylu müxtəlif otlarla xarakterizə olunub, bütöv örtük əmələ
gətirməklə çim qatı yaradır.
Alp çəmənlərində pişikquyruğu, tarlaotu, qırtıc, yonca, zəngçiçəyi,
qaymaqçiçəyi və bir çox başqa ot bitkiləri geniş yayılmışdır. Daşlı-kəsəkli sahələrdə
dağ-bozqır bitkilərindən topal, dovşantopalı və s. seyrək bitki qatı əmələ gətirir. Bu
bitkilər nəmlənmə dərəcəsi və substratın səciyyəsindən asılı olaraq, qapalı yaxud açıq
areallar təşkil edir. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində bu zonada yayılan bitkilərin növ
sayının az olması və bitki örtüyünün seyrək inkişaf etməsi müəyyənləşmişdir. Belə
sahələrdə mal-qaranın sistemsiz və intensiv otarılması bitki örtüyünün daha da
seyrəkləşməsinə və bəzi sahələrin bitki örtüyündən məhrum olmasına səbəb olur ki,
nəticədə eroziya prosesi geniş inkişaf edərək torpaqların deqradasiyasına şərait
Dostları ilə paylaş: |