17
infrastrukturun qüdrətlənməsi və inkişafında əhəmiyyətli dönüş
olacaqdır.
Azərbaycanın karbohidrogen ehtiyatları haqqında
məlumatlar daim dəqiqləşmələrə məruz qalır. Bu ehtiyatların
dinamikliyi xüsusiyyətindən irəli gəlir. Azərbaycanda neft-qaz
hasilatı başlayandan indiyə kimi 1,8 milyon topdan çox neft,
qaz və kondensatı ifadə edən karbohidrogen hasil edilmişdir.
Ümumi təmin edilmiş hasilatda dənizdəki yataqlar 450 milyon
ton neft, 330 milyard kubmetr qaz payına malikdirlər. Ehtiyat
potensialı 1 milyard tondan çox neftə hesablanan Abşeron
ərazisində yerləşən yataqlarda əksər neft hasil edilmiş, laylarda
hesablamalara əsasən 200 milyon tona qədər ehtiyat qalığı
qalmışdır. Bununla belə qeyd edilməlidir ki, bir neçə neft
yatağı öz ömrünü başa vurmuş, hasilatı indi davam etdirilən
qurudakı 37 yatağın potensial imkanları azalmış, layların pay
enerjisi tükənmiş, quyuların və əsas istehsal fondlarının mütləq
əksəriyyəti istismar və amortizasiya müddətlərini dəfələrlə dəf
edərək səmərəsiz vəziyyətə düşmüşdür. Yataqlarda
tükənməkdə olan resursların hasilatı kiçik debitliyiklə müşayiət
olunaraq istismara texniki-texnoloji problemlər gətirmiş,
təchizat və maliyyə ilə bağlı çətinliklər isə sabitliyin təmin
edilməsinin əsas amilinə çevrilmişlər.
Azərbaycanın quru sahələrində mövcud neft-qaz
yataqlarının əksəriyyəti istismarın son mərhələsindədir. İndi bu
kompleksdə fəaliyyətsiz quyu fondu istismar fondu ilə
mütənasiblik həddindədi. Fərq isə fəaliyyətsiz quyu fondunun
hesabına artmağa meyllidi. Kiçik debitli quyuların sayı ilbəil
yüksəlir. Köhnə dəniz yataqlarında da bu xüsusda vəziyyəti
qənaətbəxş hesab etmək olmaz.
Neft hasilatı sənaye xarakteri aldığı XIX əsrin ortalarında
onun axtarışı xüsusi səylər tələb etmirdi. Torpağın üzərinə öz
başına çıxan neft alt qatda yatağın olduğunu nişan verir, neftin
göründüyü ətraflarda isə quyular qazılırdı. Tələbin artması
daha çox miqdar neftin axtarışı vəzifəsini qarşıya qoruyurdu.
18
Təbii neft vahələrinin əhatə etdiyi ərazilərdə yeni quyuların
qazılmasında uğursuqluqlar isə əndişələr doğururdu. Qazıntıda,
istismarda yaranan paradokslar sahədə elmi təfəkkürün, müva-
fiq biliklərin formalaşmasını, vahid sistem halına gəlməsini
gücləndirirdi. Bu perspektivdə ilk addım süxurların
öyrənilməsinə yönəlmiş, hasilat geoloji axtarış erasına daxil
olmuşdu. Elmi-texniki Tərəqqinin inkişafı neft kəşfiyyatına
geofiziki, seysmik, kimyəvi və sair yeni axtarış üsulları gətirdi.
İndi geniş şəbəkəli, daha mütərəqqi üsullar neft və qazın ax-
tarışını təmin edir.
Neftin ilk intensiv hasilatı dövrlərində ehtiyatlar məsələsi
gündəlikdə durmurdu. Buxar qurğularından maye yanacaqla
işləyən mühəriklərə keçid, industrial komplekslərin artan
qüdrəti bir neçə milyon ton təşkil edən dünya neft hasilatını
silkələməyə başladı. Bu proses nəticədə yeni yataqların kəşfinə
təkan verdi. Mütəxəssislər ehtiyatların hesablanmasının yeni
metodlarının işlənib hazırlanmasında səylərini artırdılar. Əldə
edilən nəaliyyətlər, toplanan təcrübə planetin istənilən
nöqtəsində neft kəşfiyyatının xeyli asanlaşdırmasına səbəb ol-
du, torpağın daha dərin qatlarında təbii ehtiyatların axtarışına
sövq etdi.
Neft-qaz ehtiyatlarının hesablanmasında neft elminin ilk
böyük alimlərindən olan İ.M.Qubkinin tədqiqatları mühüm yer
tutur. Axtarışlarının nəticəsi kimi alim ehtiyatları hazırlanmış,
öyrənilmiş ( tədqiq edilmiş), görünən, güman edilən və geoloji
təsnifata müvafiq olaraq A
1
, A
2
, V
1
, S
1
, S
2
-olan 5 qrupa
bölmüşdür. Sonradan onun tərtib etdiyi ehtiyatlar kateqoriyası
Sovetlər İttifaqında təkmilləşməyə məruz qalaraq 4 qrupda
təsnifat tapmışdır. Burada A kateqoriyası tam öyrənilmiş; V-
karotaj və qazma ilə müəyyən edilmiş; S
1
-geoloji öyrənilmiş və
bir quyu qazıması ilə təsdiq edilmiş; S
2
-yeni strukturdakı ehti-
yatlar, həm də məlum yataqlarda tam öyrənilməmiş bloklar
daxil edilməklə təsnifləşdirilmişdir. Okeanın o tayında ABŞ-da
isə ehtiyatları sübuta yetmiş, mümkün, ehtimal olunan və hipo-
19
tetik qruplara bölmüşlər. Ehtiyatlar çeşidində A kateqoriyası
ABŞ-la paralellik təşkil edir. Digər kateqoriyalarda isə
bənzərlik olduğu qədər də müqayisələr mövcuddur. Bununla
belə fərqli yanaşmada neft və qazın işlənməsi təsnifatında ehti-
yatlar balans və balansarxası bölgüyə də məruz qalır. Balans ehti-
yatlar sənaye ehtiyatları anlayışını verərək istismarı mümkün
ehtiyatları diqqətə gətirir. Balans arxası ehtiyatlar isə indiki
məqamda istismarı, qeyri-rentabelli olanlara aid edilir. Ehtiyat-
ların terminoloji təsnifatında ümumi ehtiyatlar bu və ya digər
ölkənin, regionun aşkarlanmış yataqlarda və proqnozlaşdırılan
sahələr də neftin, qazın ümumi kəmiyyətini ifadə edir. Ümumi
ehtiyatları 2 qrupda fərqləndirirlər:
kəşf olunmuş və işlənmiş yataqlarda neft-qaz
ehtiyatlarının miqyası;
kəşfiyyatı aparılmamış sahələrdə və ya az öyrənilmiş
rayonlarda geoloji və geofiziki hesablamalar əsasında
proqnozllaşdırılan neft-qaz ehtiyatlarının güman
edilən həcmi.
Neft yataqları isə formalaşmış təsnifata görə 4 qrupa bölünür:
1.
Neft-qaz rayonları;
2.
Zona;
3.
Sahə;
4.
Hövzə ( bir neçə min km
2
-dən 1 milyon km
2
-ə).
Əlli il öncə planetdə neft hasilatı illik 500 milyon ton
həddində olanda dünya ehtiyatları 20 milyon ton hesab edilirdi
və yaxın 20-25 il ərzində ehtiyatların tükənəcəyi ehtimal ol-
unurdu. Lakin yeni perspektivli nəhəng yataqların kəşfi belə
proqnozları reallığa çevirmədi. İndi Azərbaycanın quru
sahələrində ehtiyatların 87% mənimsənilməsinə baxmayaraq
laylarda ehtiyatlar yetərli miqdarda qalmaqdadır. A+V+S
1
və
S
2
kateqoriyalı çıxarıla bilən ehtiyatlar, S
3
-perspektivli ehtiyatlar,
proqnoz ehtiyatları ilk potensial resursları 42%-ni təşkil edir.
Mütəxəssis rəyincə ehtiyatlar 60-80 illik müddətə tükənə bilər.
Bununla belə ehtiyatlar hər il dəqiqləşməyə məruz qalır. Ehti-
Dostları ilə paylaş: |