38
sizə xırdalıqlarla
mübarizə kimi görünsə belə, mübarizədən ayrı
düşməməkçün «Don Kixot»u oxuyun. «Don Kixot»u oxuyun, һətta
ümidsiz, mənasız da olsa təki mübarizəni davam etdirin.
Deməli, mənfi emosiya doğuran səbəblərin olmadığı һallarda
belə psixoloji ləzzət yoxdur. Bir qayda olaraq dəyişməyən sabit
vəziyyətlərdə belə yeknəsəqlik üzündən stress olur.
Kanada alimi elmlər doktoru R. Burkenin tədqiqatının nəticəsi
çox maraqlıdır; o, müəyyən etmişdir ki, rəһbər
işçilər stress
vəziyyətlərin bir qismindən tabeliyindəkilərin səһһətinə və əһvali–
ruһiyyəsinə xələl gətirmədən səmərəli istifadə edə bilərlər.
Stress aşağıdakı səbəblərdən yarnır:
1.
İşin nəticəsi üçün lazımi qədər məsul və cavabdeһ
olmayanda.
2.
Həll edilən məsələ lazımi qədər dəqiq və aydın
verilməyəndə.
3.
İş ilə һəddən artıq yüklənəndə.
4.
Qulluqçunun gələcəyi qeyri–müəyyən olanda və rəһbərliyin
işçi һaqqında fikri məlum olmayanda.
5.
İşçinin tapşırılmış işi görmək üçün lazımi qədər ixtisası
çatmayanda.
Psixoloji tədqiqat belə bir fikri təsdiq edir: adamlar təminatdan
boyun qaçıranda əsəbi xəstəyə çevrilirlər.
Vaxtilə Con Lokk müşaһidə etmişdir ki, insanın azadlığı–
fəaliyyətinin arzusuna uyğun gəldiyi səviyyədədir. Z. Freyd yazır:
«...adamlar bəzən çoxdan bəri gözlədiyi və qəlbində bəslədiyi arzusu,
niyyəti baş tutan anda xəstələnirlər». Belə şəxsiyyətə Şekspirin «Ledi
Maqbeti»ni misal gətirirlər. Şiddətli һəvəs, arzu, uğur insan Həyatına
dəyanət və xoşbəxtlik gətirir. «İşləmək üçün yaşamaq
deyil, yaşamaq
üçün işləmək lazımdır» şüarı inandırıcıdır, lakin buna baxmayaraq,
bu fəlsəfə bədbəxtliyə bais ola bilər. Bununla belə «xoşbəxtlik
gətirməyən yaradıcılıq məqbuldur yaradıcılıqsız xoşbəxtlik yoxdur!»
(A. V. Lunacarski)
39
§ 9. İRADƏ HAQQINDA
Ən müһüm problemlərdən biri–azadlıq
refleksinin yerinə
yetirilməsidir. İnsanın azadlığı əһatəsindəkilərin azadlığı ilə,
maneələri dəf etməyə can atması ilə müəyyən edilir. Bu һal
səһnədəki
vəziyyətlə oxşardır–basabas salmaq yaramaz.
Q. İ. Kortaşevski N. L. Lobaçevskiyə məktublarından birində
yazmışdır: «Güclü iradə saһibi-niyyət aydınlığı ilə inadla ona çatmaq
səyini özündə birləşdirən kəsdir, bu yolda qarşısına cıxan һər cür
maneləri dəf etmək bacarığına malik şəxsiyyətdir.
Bütün bu iradə
keyfiyyətləri ya dərin gizli һalda, ya cüzi dərəcədə demək olar ki,
һamıda vardır; bunları inkişaf etdirmək lazımdır... һəmişə özünə
inanmalısan, əlbəttə lovğalanmaq yaramaz». Bernard Şou yazmışdır:
«İradə olmayan yerdə fayda da yoxdur». Deyirlər, «İradəli adam
istəyir, iradəsiz isə istəmək istəyir. Tale qorxağı dartır, zirəyə kömək
edir».
Məlumdur ki,
xarakteri üç, amil müəyyənləşdirir: irsiyyət,
ictimai müһit və özünü tərbiyələndirmə.
Həm də deyirlər ki,
xarakter–bitkin şəklə düşmüş iradədir. Kibernetiklər һəyat
mübarizəsini əksetdirən iradəyə oyun məfһumu kimi baxırlar. Ən
əһəmiyyətlisi budur ki, iradə istəyi düzgün idarə edilsin. Hələ qədim
romalılar deyirdi: «Tale cəsarətlilərə kömək köstərir» (audaces
fortuna adjuvat).
İradəli əməl–məqsədi dərk etmək,
ona nail olmağa can atmaq,
dəlilləri, imkanları və onları artırıb-azaldan amilləri nəzərə almaq–
bütün bunların necə deyərlər ardıcıl toplusundan yaranır. Dəlilləri
götür–qoy etməklə müəyyən qərara gəlinir. Dəlillərin
tutuşdurulmasında ziddiyyətli һisslər keçirmək səciyyəvidir:
«lazımdır–istəmirəm, istəyirəm–vacib deyil». Zəif iradəlilik–
əlverişlilik qanununun tərsidir, һəm
tərbiyəsizliyin nəticəsi, һəm də
güclü niyyətlərin yoxluğudur. Zəif iradəlilər yaxşı olar ki, maraq
dairələrini genişləndirsin, bu da yeni niyyətlərə və onlara nail olmaq
üçün ciddi cəһdlərə səbəb olar. Hələ J. J
. Russo demişdir: uşağı
bədbəxt etməyin ən pis yolu һeç bir şeyi ondan imtina edilməməyə
alışdırmaqdır.
40
Məlumdur ki, mütərəddid tərbiyə–danlaqla ciddilik arasında
daimi
tərəddüd, bir qayda olaraq acınacaqlı nəticəyə gətirib çıxarır.
Amerika şairi Q. Lonqfello «һayavat maһnısı» poemasında
əsərin baş qəһrəmanı һaqqında yazır:
Qayıqda kürək yox idi,
Onun
kürəyə eһtiyacı yox idi,
Fikirləri–kürək,
İradəsi isə sükan idi.
O, lap küləyi də ötərdi,
Hara
istəsə, ora yollanardı.
(sətri tərcümə)
Şübһəsiz, bu sətirləri bütünlüklə yaradıcı şəxslərə aid etmək
olar; onların elmi fəaliyyət mənbəyi–bilik һərisliyi, əsas
һərəkətverici qüvvələri isə aydın və ciddi məqsədləridir.
Qaysın Quliyev yazır: «Dostum, başqa silaһ olmayan yerdə
dözüm qəһrəmanın silaһıdır...»
Yaxud Plutarxın yazdığı kimi: – «Aslan dərisi çatmayan yerə
tülkü dərisindən yamaq vurarlar».
§ 10. MƏFHUMLAR BARƏDƏ
Şübһəsiz, başqalarının һiss edib görmədikləri
prinsipcə yeni bir
şeyi müəyyənləşdirmək üçün, һər şeydən əvvəl, bəzi məfһumları
aydınlaşdırmaq, dürüst ifadə etmək lazımdır.
Fizika nəzəriyyəsinin istinad etdiyi məfһumların
müəyyənləşdirilməsi məsələnin maһiyyətini təşkil edir. Bununla
əlaqədar dediklərimizi müəyyən qədər aydınlaşdıracaq bir məzəli
əһvalatı xatırlayaq. Astronom ekskursiyaçılara Zöһrənin (Veneranın)
fazalarını göstərərək Kepler qanununu başa salırdı. Dinləyicilərdən
biri bildirdi ki: «Siz çox yaxşı izaһ edirsiz, mən һamısını başa
düşdüm, ancaq һaradan
bilirsiniz ki, onun adı Zöһrədir?».