Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
29
ədəbiyyatında
realizmin köklərini, inkişaf xüsusiyyətlərini aşıq
poeziyası ilə bağlı şəkildə şərh etmiş və elmi-nəzəri cəhətdən
yüksək səviyyəli bir əsər ortaya çıxarmış, Salman Mumtazdan
başlayaraq folklorşünaslıqa, aşıq yaradıcılığına daim diqqət
yetirmişdir. XVI əsrdən tutmuş onlarla ustad aşığın əsərlərini
toplamış, dərc etdirmiş, onların yaradıcılıq məziyyətləri haq-
qında mülahizələr irəli sürmüşdür. Bu sahədə görülən işlərin
əhəmiyyəti böyükdür. Lakin etiraf edək ki, M.İbrahimova qədər
(Həmid Araslının 1960-ci ildə yazdığı “Aşıq yaradıcılığı” əsəri
istisna olmaqla) aşıq yaradıcılığına həsr olunmuş əsərlər daha
çox toplama, şərh səciyyəsi daşımışdır. Aşıq sənətini elmi
şəkildə dərindən tədqiq etməyə böyük ehtiyac duyulmamışdır.
Professor H.Araslının III Aşıqlar qurultayı ərəfəsində
yazdığı “Aşıq yaradıcılığı” adlı əsəri bu ehtiyacı müəyyən
qədər ödədi. Professor özünün etiraf etdiyi kimi qədim aşıq
yaradıcılığından başlayaraq müasir aşıqlar daxil olmaqla bütün
Azərbaycan aşıq şerindən ümumi şəkildə danışmışdır. Həmid
Araslı yazır: “Biz üçüncü Aşıqlar qurultayı münasibətilə çap
edilən bu əsərdə vaxtı ilə apardığımız tədqiqatı ümumiləşdirib,
klassik aşıq şerinin inkişaf tarixindən, müasir aşıqların
yaradıcılığından ümumi şəkildə danışmağı nəzərdə tutmuşuq”.
M.İbrahimov isə “Aşıq poeziyasında realizm” əsərində
realizm ədəbi metodunun aşıq şerində necə təşəkkül tapdığına
diqqəti cəlb etmişdir. O, bütövlükdə aşıq şerinin realizm ədəbi
metodu ilə əlaqəsini tədqiqata cəlb etmişdir. Yalnız aşıq şerində
deyil, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatında realizm proble-
minin həllinə qiymətli hədiyyələr bəxş etmiş, bu sahədəki illə-
rin məntiqi cəhətdən daha tutumlu olması üçün elmi-nəzəri cə-
hətdən dərin məzmunlu işıqlı bir mənbə yaratmışdır. Realizm
ədəbi metodunun mahiyyəti bu sahədə nəzərə çarpan mübahisə-
lərə cavab verilməsi baxımından da qiymətli fikirlər irəli sür-
müşdür. M.İbrahimov göstərir ki, realizmin müəyyən dövrdə
meydana çıxdığını əsaslandırmağa çalışanlar səhv edirlər. Çün-
ki realizm tarixin hər hansı nöqtəsində meydana gəlməmişdir.
Fazil Əliyev
30
Bu ədəbi metodu tarixi prosesdə qavramaq daha məqsədəuy-
ğundur. O yazır: “Realizm də ibtidai formalardan kamilliyə
doğru inkişaf etmişdir və insan bədii təfəkkürü tarixində heç bir
zaman qırılıb kəsilməmişdir. Realizmin rüşeymlərinin qədim-
liyinə, dərinliyinə dəlalət edən bir cəhət də odur ki, .....o bütün
xalqların ədəbiyyatında, bütün dövrlərdə az və ya çox dərəcədə
folklordan, xalq yaradıcılığından, onların bədii təsvir vasitələ-
rindən, obrazlarından, söz ehtiyyatlarından istifadə etmiş, bəzi
mövzusunu və süjetini də oradan almışdır (26,459).
Folklorda yaşayan realizmin qədimliyini, əzəli olduğunu
irəli sürməklə M.İbrahimov realizm metodunun daha geniş
ölçüdə dərk olunması baxımından mühüm xidmət göstərmişdir.
Bu bir də onu göstərir ki, yazıçı folklorda dayaq tapmağa, ona
arxalanmağa daha çox meyl edir. O sanki, folklorumuza
canlılıq verir, onu səsləndirir. Bu səslərin içində özünə lazım
olan bəşəri nemətləri, ideyaları seçir, təfəkkür süzgəcindən
keçirərək daha dərin qatların aşkarlanmasına nail olur.
Aristiotel yazırdı: “Homer bir çox başqa məsələlərdə
tərifəlayiq olduğu kimi, həm də xüsusən ona görə tərifəlayiqdir
ki, nə etməli olduğunu şairlərdən mükəmməl bilən təkcə odur”
(28,107).
Aşıq poeziyasına dair elmi-nəzəri cəhətdən dəyərli əsər
yaradan M.İbrahimov haqqında da eyni fikri söyləsək səhv
etmərik. Ona görə ki, məhz o, folklor biliciləri içərində aşıq
poeziyasının elmi sambalını aşıq yaradıcılığında realizmi tədqiq
etməyə girişmiş və daha dərin qatların üzə çıxmasına səy
göstərmişdir.
Klassik ədəbiyyatla aşıq poeziyasının əlaqəsini şərh edər-
kən də müəllif yadda qalan məsələlərə dair mülahizələr söylə-
mişdir. M.İbrahimova görə klassik ədəbiyyatımızda (xüsusən,
ana dili ədəbiyyatımızda) realist meylin güclənməsində aşıq
yaradıcılığı qaynaq rolu oynamışdır. Əsərdə oxuyuruq: “Aşıq
poeziyası xalqa daha yaxın olduğuna görə orta əsrlərdə yazılı
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
31
ədəbiyyata məhz demokratik,
realist meyli gücləndirmək
ruhunda təsir etmişdir” (26, 60).
Aşıq şerinin xalq dilinin inkişafına və zənginləşməsinə
göstərdiyi təsir əsərdə elmi cəhətdən tutumlu fikirlərə ifadə
olunmuşdur. Müəllif yazır: “Diqqətli təhlil göstərir ki, aşıq
poeziyası bədii forması və pryomları etibarı ilə də demokratik
poeziyadır, hər bir dövrdə xalq dilinin və obrazlarının real
vəziyyətini əks etdirmişdir” (26, 460).
Aşıq şerinə məxsus şer formalarının şəkli xüsusiy-
yətlərini ifadə vasitələrini təhlil edən sənətkar akademik
F.Qasımzadənin “təcnis”, “dodaqdəyməz” kimi şeir formalarına
dair irəli sürdüyü “belə şerlər söz oyuncağının müəyyən bir
təzahürüdür. Təcnisdə müəllif əsas diqqətini şəklə verdiyi üçün
məzmun zəifləyir” fikrini təsdiqləyir. Eyni zamanda “təcnis”
“dodaqdəyməz”lərin yaranmasına aid yeni mülahizələr söyləyir
(26, 460).
M.İbrahimova görə təcnis və dodaqdəyməzlər təkcə “söz
oyunu” deyildir. Bu formalar Azərbaycan dilinin zənginliyini
və bədii cəhətdən dolğunluğunu göstərir. Yazıçı daha irəli
gedərək” təcnis “ və “dodaqdəyməz”lərin yaranma səbəblərini
ikincisini dövrün tələbi içtimai-siyasi quruluşun təbiəti ilə
əlaqələndirir: “....əsasən isə biz bu cür formaların yaranmasını
kecən əsrlərdə feodal həyatının durğunluğu, geniş içtimai
mənalı və xüsusən üsyankar, ifşaçı aşıq şeirlərinin təqib
olunması ilə izah edirik”.
Müəllifin fikri düzgündür. Çünki “təcnis”, “dodaqdəy-
məz”, “müəmmalar” kimi aşıq şeri formalarının yaranma tari-
xini araşdırdıqda aydın olur ki, həmin formalar əsasən XIX
əsrdə yaşayıb-yaradan sənətkarların yaradıcılığında özünə yer
tapmışdır. Məhz bu dövrdə Q.Zakir kimi şairlər çar məmurla-
rının, yerli bəylərin təqibinə məruz qalırdı. M.F.Axundov
senzuranın diqqətindən yayınmaq üçün komediyalarında müx-
təlif tərzlərdən istifadə edirdi.
Fazil Əliyev
32
Aşıq şerində realizm problemini tədqiq edən xalq yazıçısı
orijinal nəticələr çıxarmış, bu sahədə aparılan, əksini tapmayan
problemlərə münasibətini bildirmişdir. Zaman keçdikcə aşıq
sənətinin mövzu və məzmunca zənginləşməsi mərhələləri
haqqında qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür: “Aşıq sənətinin
yüksəlişi və intibah mərhələləri bir qayda olaraq böyük, ustad
aşıqların və klassik dastanların yaranması ilə bağlı olmuş,
xalqımızın bədii fikir tarixinin yeni mərhələsi kimi qeyd
olunmuşdur” (26, 467).
Qurbani (XVI əsr) Tufarqanlı Abbas (XVIII əsr) və Xəstə
Qasımdan tutmuş Aşıq Hüseyn Cavana kimi ustad aşıqlardan
məhəbbətlə söhbət açan M.İbrahimov yazmışdır: “Aşıq sənəti
çərçivəsindən çıxaraq Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının
klassik simaları ilə yanaşı duran yaradıcılıqları da var. Əlbəttə
bu barədə danışanda birinci olaraq hamımız Aşıq Ələsgəri
xatırlayırıq” (26, 497).
M.İbrahimov bu əsərdə ondan əvvəl Ələsgər şeirinin
ecazkar təsirini folklorşünasların- H.Əlizadə, S.Mümtaz,
S.Axundov və başqalarının, klassik ədəbiyyatımızın görkəmli
tədqiqatçıları- akademik F.Qasımzadənin, professor Həmid
Araslının açdığı yolu daha dərin qatlara doğru istiqamətləndiril-
miş ən mühüm nəticələrə nail olmuşdur.
Akademik F.Qasımzadə yazır: “... Aşıq Ələsgərin öz
qoşmalarında tez-tez Fərhad, Şirin, Leyli, Məcnun və başqa
ədəbi qəhrəmanların adını çəkməsi də onun ümumiyyətlə,
klassik ədəbiyyatla tanış olduğunu göstərməkdədir” (30, 182).
Mirzə İbrahimov isə Aşıq Ələsgərin klassik ədəbiyyatla
tanışlığından söhbət açmır. O, Ələsgər şerinin xalqımızın
poetik təfəkkürünün inkişafında parlaq bir səhifə təşkil
etdiyini, aşıq poeziyasının çərçivəsini genişləndirərək klassik
poeziyanın ənənələri ilə zənginləşdirdiyini üzə çıxarır. “Aşıq
Ələsgər klassik ədəbiyyatın fikri, dərinlik, tipikləşdirmə və
bədii ümumiləşdirmə qanunlarını aşıq poeziyasının canına
hopdurmuşdur” (26, 495) ideyasını irəli sürür. Bu baxımdan