21
zaman kəsiyində demək olar ki, güclə dünyanı fəth edə bilməzdi. Nizami İskəndər surəti
vasitəsiylə elmin hər şeydən üstün olduğunu sübut etmişdir.
«İskəndərnamə» poeması iki hissədən hökmdarın gənclik və istila dövrünü əhatə
edən «Şərəfnamə» və onun son aqibəti «İqbalnamə»dən ibarətdir. Tarixdə İskəndər
Azərbaycanı istila etmək faktı yoxdur.
Ancaq Gəncəli şair öz vətənpərlik və qadını yüksək tutmaq ideyasını tərənnüm
etdirmək üçün o, İskəndəri Azərbaycanın paytaxtı Bərdə şəhərinə gətirməyə nail olur.
Əlbətdə, Nizami kimi böyük dahi, filosof, həkim, şeyx və ən əsası misilsiz bir şair
haqqında bir məqalə ilə kifayətlənmək olmaz. İllər ötəcək gənc alimlər Nizami
yaradıcılığına yenə dönə-dönə müraciət edəcəklər. 900 il ərzində təravətini qoruyub
saxlamış Nizami yaradıcılığı hələ açılmayan sirlərlə doludur.
Şairin özü demişkən:
Özüntək diri san məni cahanda,
Mən də canlanaram, sən canlananda. (87-446)
Göstərilənlər mövzunun aktuallığından xəbər verir. İlk olaraq biz, Nizamini
araşdırmaqla onun türk olduğunu bir daha sübut etmiş oluruq ki, bu da Nizamini
özünküləşdirməyə çalışanlara ən tutarlı cavabdır. Digər tərəfdən tədqiqatın predmeti
Nizaminin əsərlərində farsca yazmasına baxmayaraq türkcə sözlər, idiomlar, atalar
sözləri və Azərbaycan zərbi-məsələlərini sıx-sıx işlətməsidir. Burada məqsəd fars dilli
şairlərin ən məşhurlarından sayılan Firdovsi, Xəyyam, Hafiz, Sədidən fərqli olaraq
Nizamidə türklük və ona bağlılığı açıb göstərməkdir.
Əsərin metodologiyasına gəldikdə Nizami “Xəmsə”sində verilmiş türk sözləri və
Azərbaycan zərbi-məsələlərini seçib, onları xronoloji, mütəmadi və ardıcıl surətdə
göstərməkdən ibarətdir. Praktik əhəmiyyəti o olacaq ki, oxucu türk sözləri və
Azərbaycan zərbi-məsələlərinə rast gəldikdə praktik olaraq Nizaminin türklüyünə zərrə
qədər olsa belə şübhələnməyəcək. Elmi iş kimi ələ aldığımız bu mövzu bu strukturla
davam edib, fəsil və bölmələrlə tam ardıcılığı ilə nəzərə çatdırılacaqdır. İnanmaq istərdik
22
ki, bu əsər Nizamişünaslıq sahəsində irəliyə atılmış yeni bir addım kimi bu sahədə
çalışanların və eləcə də geniş oxucu kütləsinin marağına səbəb olacaqdır.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin
banisi M.Ə.Rəsulzadə Nizamiyə “Azərbaycan şairi Nizami ” deməklə kifayətlənməyib,
onun “Xəmsə”də işlətdiyi türk sözləri və Azərbaycan zərbi-məsəllərini işlətdiyini misal
gətirərək sübut etmişdir ki, hətta fars ədəbiyyatının əsasını qoyan böyük Firdovsidə bu
qədər türk sözləri işlənməmişdir. Bu da Nizaminin öz ana dilinə ehtiramı ilə bağlıdır.
Kitab 1953-cü ildə işıq üzü görsə də, bizə elə gəlir ki, M.Ə.Rəsulzadə hələ on
illərcə əvvəl bu barədə düşünmüşdür. (bax. Azərbaycan şairi Nizami Bakı, 1953)
Məsələ aktuallaşdığı üçün kitab 1991-ci ildə yenidən nəşr edilmişdir.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev də çox ehtimal ki, ədəbiyyatla maraqlanan bir
insan kimi bundan faydalanmışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatşünasları Nizami haqqında kifayət qədər yazmışlar, lakin
hələ araşdırılmalı məsələlər çoxdur.
23
II FƏSİL
İRAN ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞINDA NİZAMİ İRSİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏ
TƏDQİQİ.
Demək lazımdır ki, ədəbiyyatşünaslıq elmi yeni elmlər siyahisinə daxildir. Iranda
Nizamiyə diqqət çox böyükdür. Onu demək kifayətdir ki, 600 nəfər müəllif Nizamidən
yazmış, onun əsərlərini təhlil etməyə çalışmışlar. Bu alimlər içərisində V.Dostgerdi,
S.Nəfisi, Ə.Şəhabi, M,Sərvət, Ə.Zərrinkub, B.Zəncani, S.Həmidi və başqalarını
göstərmək olar. Göstərilən alimlərin Nizaminin öyrənilməsi, tədqiqi və təbliğində
əvəzedilməz əmək və zəhmətləri vardır. Digər tərəfdən Nizaminin şair kimi dahiliyi və
əsərlərini farsca yazmasını da nəzərə alsaq, maraq dairəsinin nə dərəcədə geniş
olacağına şübhə yeri qalmır. Ancaq onu da demək lazımdır ki, İran mütəxəssislərinin
Nizamiyə fars prizması ilə baxılmasının da əsas səbəbi onun fars dilində yazılmasıyla
əlaqədardır. Bir çox müəlliflərin əsərlərində hətta, internet səhifələrində buna rast
gəlirik. Baxmayaraq ki, Nizaminin Gəncədə doğulmasını heç bir ədəbiyyatşünas inkar
etmir, lakin yeri gəldikdə onu farslaşdırma meylləri özünü göstərir.
Azərbaycan ədəbiyyatşünasları M.Rəfili, H.Araslı, A.Rüstəmova, R.Əliyev sübut
etmişlər ki, Nizami məhz Azərbaycan şairidir. M.Ə.Rəsulzadə isə fakt, arqument, sübut
və dəlillərlə bunu bir daha təsdiq etdi.
Digər tərəfdən onu vurğulayaq ki, İran ədəbiyyatı çox qədim köklərə malik dünya
ədəbiyyatının ən parlaq bir hissəsidir. Heç təsadüfi deyil ki, bu ədəbiyyat Firdovsi,
Xəyyam, Ənvəri, Sədi,Hafiz, Şəhriyar kimi sənətkarları dünya ədəbiyyat səhnəsinə bəxş
etmişdir.
Əgər Firdovsi bu ədəbiyyatın bünovrəsini qoymuşsa, Xəyyam öz fəlsəfəsi ilə
bəşəriyyəti mat qoymuş, Sədinin öyüd və nəsihətlərini demək olar ki, dünyada bilməyən
insan yoxdur.
Hafiz kimi qəzəlxan hələ yetişməmişdir. Müasir İran ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndəsi Şəhriyar isə dünyaya səs salmışdır.
24
Sadaladığımız bu şairləri yetişdirən torpaq, heç şübhəsiz ki, ədəbiyyat və
ədəbiyyatşünaslıq sahəsində inkişaf etməli idi.
Iran ədəbiyyatşünaslığından danışarkən demək lazımdır ki, hələ orta əsrlərdən bu iş
öz təşəkkülünü tapmışdır. Bir çox təzkirəçilər bu barədə öz fikirlərini ifadə etmişlər. Az
da olsa bizim əlimizdə olan məlumatlara görə məşhur təzkirəçi Dövlət Şah Səmərqəndi
ədəbiyyatşünaslıqdan xəbər verir. Lakin ədəbiyyatşünaslığın ayrıca bir elm sahəsi kimi
inkişafı XIX əsrə təsadüf edir. Bu zərurət İran əhalisinin ədəbiyyata həddindən çox meyl
etçəsiylə əlaqədardır. Iranda elə bir insan tapmaq olmaz ki, Firdovsi, Xəyyam, Sədi,
Hafiz və Şəhriyardan bir neçə beyt əzbərdən bilməsin. Şeirə olan maraq
ədəbiyyatşünasların yetişməsinə zəmin yaratdı. Belə demək mümkünsə, bu qədər oxucu
kütləsi qarşısında yüzlərcə şair və yazıçısı olan bir ölkədə mütləq ədəbiyyatşünaslar da
olmalı, onlar nəyi oxuyub, necə təhlil etməyi millətə izah etməlidirlər.
Irana şəxsi səfərlərim zamanı bunun bir daha şahidi oldum. Tehranda
“İnqilab”meydanında dörd yol ayrıcında onlarla kitabxanalar mövcuddur ki, bu satış
mərkəzlərində istənilən şair və yazıçıların əsərlərini tapmaq mümkündür. Kitab
mağazalarında alıcı izdihamı hökm sürür.
Nizamiyə gəldikdə isə, dahi şairin farsca yazması və dünyada heç bir şairlə müqayisəsi
mümkünsüz görünməsi buna təkan vermiş və zəmin yaratmışdır. Demək yerinə düşər ki,
İranda 600 nəfər Nizami əsərlərinə və onun təhlilinə vaxt ayırmışır. Nəticədə şairi bizə
məhz onlar daha yaxşı tanınmışlar. Bu sahədə İran ədiblərinin rolu danılmazdır.
Ədəbiyyat haqqında elm “ Ədəbiyyatşünaslıq” adlanır. Onun sahələri: ədəbiyyat
nəzəriyyəsi, ədəbiyyat tarixi və ədəbi tənqiddən ibarətdir
1
. Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığının əsası qədimlərə söykənsə də, inkişafının yüksək mərhələsi
M.F.Axundovun, daha sonra isə F.B.Köçərlinin adı ilə bağlıdır.
1. Xəlilov P. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları, Bakı, 1963 səh.4
Dostları ilə paylaş: |