Microsoft Word monoqrafiya docx

28 
 
 
Səid Nəfisi Tehran universitetinin professoru olmaqla bərabər o, həm Avropa 
şərqşünasları və həm də rus şərqşünasları ilə tanış idi. O, bir neçə dəfə sovet ittifaqına 
gəlmiş, xarici alimlərlə fikir mübadiləsi aparmışdır. 
    Səid müəllim 1335 (1956) ildə Nizaminin lirikasını çap etdirmişdir ki, bu da üç 
əlyazmadan ibarətdir.  
Daha sonra 1339 (1960) ildə Nizami divanını nəşr etdirir. Bu, mükəmməl bir əsər idi
1
. 
Müəllif 3 mənbədən istifadə etmişdir ki, bunlar hələ elm aləminə məlum deyildi.  
    Bununla da Nizami poeziyası izahlı  şəkildə Avropa, rus və fars oxucusuna çatdırıldı. 
Divanda Nəfisi tərəfindən 16 qəsidə, 192 qəzəl, 5 qitə, 14 və 68 rübai verilmişdir. 
V.Dəstgerdi ilə müqayisədə 4 qəsidə, 51 qəzəl və 16 rübai çoxdur. Lakin bəzi yazıların 
təkrarı, yaxud onların müxtəlif variantlarda verilməsi çaşdırıcı xarakter daşıyır. Bu isə 
mətinşünaslıq baxımından çətinlik yaradır. Digər tərəfdən Səid Nəfisi bəzən Nizamini 
İran şairi, fars poeziyasının görkəmli nümayəndəsi kimi göstərməsi ilə razılaşmaq olmaz 
(92 – 276) 
 Nizami  divanının kiçik bir hissəsi Hacı  Məhəmməd Ağa Naxçıvanidən yadigar 
qalmışdır. Professor Ripka isə köhnə  İstanbul nüsxəsinin  əksini çəkərək “Ərmağan” 
jurnalına göndərmişdir. 
      Dünyanın müxtəlif kitabxanalarının rəflərində Nizami divanının  şeir hissələrinin 
olması onu göstərir ki, bu divan mövcud olmuş, ancaq təəssüf ki, indiyə qədər gəlib bizə 
çıxmamışdır. 
       Göstərdiyimiz bu işi Səid Nəfisi davam etdirmiş Nizaminin dünyaya yayılmasında 
çox iş görmüşdür. Nəticədə Nizami daha geniş alanda yer almışdır. 
     Ona da qeyd edək ki, Nizami divanındakı şeirlərin bir hissəsi Saltıkov Şedrin adına 
Sankt-Peterburq  şəhərinin mərkəzi kitabxanasında saxlanılmaqdadır. Bütün bunları 
nəzərə alsaq görərik ki, həqiqətən  Nizaminin tam divan olmuşdur.  
 
1. S.Nəsifi, Nizaminin Qəsidə və Qəzəllər divanı, onun Şərhi, Tehran, 1338. 
 

---

29 
 
 
Elə fikrimizcə bu şeirlər divanını Nizamişünasların  bir yerə toplamaq vaxtının gəlib 
çatmasını göstərir.  
S.Nəfisinin 1338-ci ildə yazdığı “Asar- o əhval – o divan-e qəsaed-o qəzəliyyat-e Həkim 
Nizami Gəncəvi”  əsəri 316 səhifəlik bir kitabda cəmləşdirilmişdir. Digər tərəfdən  şair 
haqqındakı bilgiləri də ilk olaraq Səid Nəfisi vermişdir.  Şairin anadan olma və ölüm 
tarixi 5-10 il fərqlə göstərilsə də, ailəsi haqda qısa bioqrafik məlumat verilmiş, 
5 dastanını  təhlil etmiş  və mahiyyətini açıqlamışdır. Bütün bunları  nəzərə alsaq Səid 
Nəfisinin Nizami araşdıranlar içərisində xüsusi əməyi olduğu bariz bir şəkildə görünür. 
          
3. Əliəkbər Şəhabi. 
Iran  ədəbiyyatşünasları içərisində V.Dəstgerdi və    S.Nəsifidən sonra üçüncü yeri 
Ə.Şəhabi tutur. O, Tehran universitetinin professoru adına Nizamidən doktorluq işi 
yazdığına görə layiq görülmüşdür.  Ə.Şəhabi Nizami “Xəmsə”sinin təhlilinə geniş yer 
vermiş  və müəyyən mənada onları  aşmağa nail olmuşdur. O, poemalardakı beytlərin 
izahına geniş yer ayırmış  və farsların özü üçün naməlum olan məqamlara aydınlıq 
gətirmişdir. Lakin Ə.Şəhabinin Tehranda nəşr edilən 1350-ci ildəki “Dastanyazan İran 
şairi Nizami” başlığı ilə yazılan kitabı ilə heç cür razılaşmaq olmaz. Əgər özündən 
əvvəlki V.Dəsgerdi Nizamiyə bəzən İran şairi deyirdisə də, onun Gəncəli olduğunu və 
ondan türk qoxusu gəldiyini də etiraf edirdi. S.Nəfisi də ona fars şairi deməkdən 
çəkinmirdisə  də, lakin  Gəncəli olmasıyla sovet şərqşünasları Bertels və Marr ilə 
razılaşırdı. 
     V.Dəstgerdi Nizaminin Qumda anadan olma versiyasını inkar edib, onun sonradan 
mirzələr tərəfindən salınmasını iddia edirdisə  də,  Şəhabi birbaşa Nizamini İran  şairi 
adlandırmaqdan çəkinmir,  əsərinin adından göründüyü kimi və Qum məsələsini də 
açıqca qabardır. Bir halda ki, əksər dünya şərqsünasları Nizaminin Gəncədə doğulduğu, 
oradan kənara çıxmadığı, orada da yazıb-yaratdığı  və  məzarının da Gəncədə olmasını 
təsdiq edirlərsə, belə olduqda Şəhabinin Nizamiyə  İran  şairi deməsi  əsassızdır. Bəzən 
fars idealogiyası özünü göstərir. Hətta,  Şəhabi Nizamini Furdovsi ilə müqayisə edib, 

---

30 
 
 
üstünlüyü Firdovsiyə verir. Halbuki dünya ədəbiyyatında Nizamiilə müqayisə ediləcək 
hələ elə bir şair yoxdur. Beləliklə biz, Şəhabinin Nizami əsərlərinin təhlilinə və ondan 
doktorluq yazmaq işinə müsbət baxırıq. Ancaq Nizamini farslaşdırmağa yox deyirik. 
Ümumiyyətlə Nizaminin Qumda doğulması versiyası  şərqşünaslar arasında müzakirə 
mövzusu olmuşdur. Nizaminin ilk tədqiqatçısı V.Dəstgerdi göstərir ki, şairin  əvvəlki 
nüsxələrində Qumla əlaqəli beyt olmamışdır. Bu, sonradan salınmışdır,Rus  şərqşünası 
Bertels də bu fikri təsdiq edir. Lakin digər alim Zərrinkub sübut etməyə çalışır ki, 
Nizaminin babası əcəm (fars) tayfasına aiddir və sonradan Gəncəyə köçmüş və Nizami 
Gəncədə anadan olmuşdur. Digər rus şərqşünası Krumski Qum versiyasını əsas götürsə 
də, sonradan Bertelsin təkidi ilə  və Stalinin qorxusundan sözünü geri götürərək: “Bu 
gələcək şərqşünasların işidir” deyir. Çox mübahisə doğuran bir məsələ də Z.Bünyadovla 
bağlıdır. Ziya müəllim bizə  dərs tədris etdiyi üçün biz onu yaxşı tanıyırdıq. Onun da 
Nizaminin Qumda anadan olması yazısı vardır. Dərs zamanı biz o sualı Ziya müəllimə 
ünvanladıq ki, siz bu versiyanı haradan almısınız? Cavabında dedi ki, mən  İran – 
Azərbaycan dostluq cəmiyyətinin sədriyəm.  İran alimləri Nizaminin Qumda 
doğulmasını İranın Qum şəhərinə  aparırdılar. Onlar iddia edirdilər ki, Nizami kimi dahi 
ancaq bizim Qum şəhərində doğula bilər. Mən də  Nizamini Azərbaycana qaytarmaq 
üçün dedim ki, Qum kəndi bizim Qax rayonundadır və Nizami orada anadan olmuşdur... 
     Lakin  sonralar  Nizaminin  yubileyi  ərəfəsində görkəmli  şərqşünaslar R.Əliyev və 
A.Sarovlu Azərbaycan höküməti tərəfindən Qax rayonu Qum kəndinə məsələyə aydınlıq 
gətirmək üçün ezam olunurlar. Qayıdıb gəldikdə onlardan hesabat tələb edəndə cavab bu 
olub ki, Qum kəndi kiçik bir kənddir. Oradakı savadlı insanların sayını barmaqla saymaq 
olar. XII əsrdə Azərbaycanın intibah dövründə orada Nizami kimi bir dahinin yetişməsi 
mümkün deyil. Nizaminin doğma vətəni Gəncədir. Çünki, Gəncə intibah mərkəzi idi və 
Nizami ancaq belə mühitdə yetişə bilərdi. Lakin güman etmək olardı ki, məsələ bununla 
həllini tapmışdır. Ancaq son zamanlar sapı özümüzdən olan baltalar bu məsələni bir 
daha qabardırlar. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların 

---