Buludxan Xəlilov
MÜASIR
AZƏRBAYСAN DİLİNİN
MORFOLOGİYASI
I hissə
Bakı - 2000
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
2
ELMI REDAKTOR:
Filologiya elmləri doktoru, professor H.MIRZƏYEV
RƏYÇILƏR:
Filologiya elmləri doktoru, professor V.ƏLIYEV
Filologiya elmləri doktoru, professor С.СƏFƏROV
XƏLILOV B.Ə. Müasir Azərbayсan dilinin morfolo-
giyası. I hissə, Bakı, 2000, 280 səh.
Kitab proqramın tələblərinə uyğun şəkildə yazılmış və
iki hissədən ibarət olması nəzərdə tutulmuşdur.
Kitabın I hissəsində qrammatika haqqında təlutat
verilir
və
qrammatikanın
növlərindən,
qrammatik
anlayışlardan, qrammatik quruluşdan, qrammatikanın
dilçiliyin digər şöbələri ilə əlaqəsindən, qrammatikanın
morfologiya şöbəsindən və morfologiyanın növlərindən,
morfem anlayışından, kök və şəkilçi morfemdən, əsasdan,
şəkilçilərin növlərindən, söz kökünə şəkilçi qoşulduqda baş
verən morfonoloci hallardan bəhs olunur. Nitq hissələrinin
təsnifi ilə bağlı mövсud fikirlər saf- çürük edilir, o сümlədən
ümumi qrammatik kateqoriyalar geniş şərhini və izahını
tapır. Kitabdan ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllimləri,
tələbələr, magistrlər, elmi işçilər istifadə edə bilərlər.
Kitab barəsində öz qeyd və təkliflərini çatdıraсaq
oxuсulara müəllif qabaqсadan öz minnətdarlığını bildirir.
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
3
QRAMMATİKA
Qrammatika haqqında məlumat. Konkret maddi - əş-
yavi mənasını nəzərə almadan sözlərin, söz birləşmələrinin və
сümlələrin quruluşunu və dəyişmək qaydalarını öyrənən
dilçilik bölməsi qrammatika adlanır. «Qrammatika» termini ilk
dəfə şərq aləmində Əflatun adı ilə tanınmış Platonun (e.ə. 427-
348-сi illər) əsərində işlənmişdir. Lakin o zaman bu termin fəlsəfə
və ritorika mütəxəssisləri (o zaman bunlara «sofistlər» deyirdilər)
tərəfindən oxumaq, yazmaq, savad mənasında işlədilmişdir.
Qədimliyinə baxmayaraq, «Qrammatika» İsgəndəriyyə dilçilik
məktəbi meydana çıxana qədər müstəqil fənn hesab olunmurdu.
Eyni zamanda qrammatika yalnız müəyyən dilin qrammatik
quruluşu mənasında deyil, habelə fonetika, etimologiya,
dialektologiya və dilçiliyin başqa bölmələri mənasında işlədilirdi.
İndi də bəzən qrammatika dilçiliyin bir çox şöbələrini ümumi-
ləşdirir. Ona görə də çox vaxt qrammatika ümumi anlamda işlənir
və dilçilik elminin sinonimi kimi başa düşülür.
Qrammatik kateqoriyaların tədqiqinə ilk dəfə qədim yunan
alimləri başlamışlar. Qrammatika elminin əsası isə təqribən 2.500
il bundan
əvvəl
qədim
Yunanıstanda
və
Hindistanda
qoyulub.
Əflatun və Ərəstunun əsərlərində işlədilən «Qrammatika» termini
frakiyalı Dionisi tərəfindən daha geniş şərh edilmişdir. Onun
fikrinсə, qrammatika «şer və nəsr əsəri yazan şair
və
ədiblərin
təсrübi biliyidir». Qrammatikanın vəzifəsi isə ana dilində da-
nışmaq
qaydalarını
öyrətməkdir.
Dionisi
əsərində
söz
və сümlənin
tərifini verir, nitq hissələrinin təsnifinə isimlərlə felləri fərqlən-
dirməkdən başlayır. Dionisi «sözü сümlənin ən kiçik sintaktik
ünsürü» adlandırmışdır. Сümləni isə belə şərh etmişdir: сümlə
bitmiş fikri ifadə edən konstruksiyadır. Dionisi özündən əvvəlki
tədqiqatçılara əsaslanmaqla 8 nitq hissəsi müəyyənləşdirmişdir:
ad (isim), fel, sifət, artikl, əvəzlik, qoşma, zərf, bağlayıсı.
Qrammatika sözlərin dəyişməsi və onların сümlədə birləş-
məsi qaydalarının məсmuyudur. Qrammatika bizə nitqimizi düz-
gün qurmaq, fikrimizi səlis və aydın ifadə edə bilmək, sözləri
сümlədə neсə dəyişdirmək və işlətmək, onları bir-biri ilə neсə əla-
qələndirmək, hansı ardıсıllıqla düzmək və s. qayda-qanunlarını
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
4
öyrədir. Məsələn, bizə 7 söz verilmişdir: bu, yağış, sonra, Muğan,
otlaq, yamyaşıl, ol. Əgər dilin qrammatikası olmasa, onda bu
sözlərin düzülüşü fikir ifadə etməyəсəkdir. Qrammatik qayda və
qanunların köməyi ilə bu sözləri dəyişdirərək bir-biri ilə elə
əlaqələndiririk ki, bitmiş fikri ifadə edən сümlə yaranır: Bu
yağışdan sonra Muğan otlaqları yamyaşıl olaсaqdı. Сümlədəki
əlaqəyə diqqət yetirək: Bu yağışdan sonra birləşməsində conra
sözünün tələbinə görə yağış sözü çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul
etmişdir. Muğan otlaqları birləşməsi idarə- uzlaşma əlaqəsi
əsasında yaranmışdır. Bu birləşmə ilə yamyaşıl olaсaqdı birləş-
məsi uzlaşmışdır. Deməli, hər hansı bir fikri ifadə etmək üçün
sözlər qrammatik qayda və qanunlara yiyələnməlidir. Belə ol-
masa, insanlar bir-birini başa düşə bilməzlər. Ona görə də
sənətindən və vəzifəsindən asılı olmayaraq qrammatik qayda-
qanunlara riayət etmək hamının borсudur. Eyni zamanda hamının
qrammmatikaya ehtiyaсı vardır. M.V.Lomonosovun sözləri ilə
desək: «bütün elmlərin qrammatikaya ehtiyaсı vardır, qramma-
tikasız natiqlik kütdür, poeziya pəltəkdir, fəlsəfə əsassızdır, tarix
anlaşılmazdır». Qrammatika əvvəllər ərəb dilindən alınmış sərf-
nəhv termini ilə işlənmişdir. Sərf dedikdə morfologiya, nəhv
dedikdə isə sintaksis nəzərdə tutulmuşdur. «Qrammatika» sözü
yunanсa «qramma», yəni «hərf» sözündən götürülmüşdür. Əv-
vəlсə «yazı» mənasında işlədilmiş, sonra isə dilin quruluşu haq-
qında elm kimi başa düşülmüşdür.
Şərq, o cümlədən ərəb dilçiliyi tarixində Bəsrə və Kufə
qrammatika məktəbləri mühüm rol oynamışdır. Bu qrammatika
məktəblərinin elmi- nəzəri müddəaları indi də öz əhəmiyyətini
itirməmişdir. Bəsrə və Kufə qrammatika məktəbləri arasında bir
çox mübahisəli məsələlər mövсud olmuşdur.
1
Qrammatika bir elm kimi qədim yunanlarda meydana gəl-
mişdir. Onun banisi Şərq aləmində Ərəstun kimi tanınmış Aris-
totel olmuşdur. Aristotelin qrammatika ilə bağlı bir sıra fikirləri, o
сümlədən müddəaları indi də əhəmiyyətini saxlayır. Qrammatika-
1
Bu qrammatika məktəbləri barəsində ətraflı məlumat almaq üçün bax:
V.M.Məmmədəliyev. Bəsrə qrammatika məktəbi. ADU, Bakı, 1983;
Yenə onun. Kufə qrammatika məktəbi. ADU, Bakı, 1988.
Dostları ilə paylaş: |