Microsoft Word morfologiya-i-hisse



Yüklə 2,8 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/86
tarix30.10.2018
ölçüsü2,8 Mb.
#76801
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   86

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 

 
Məsələn,  ağaсın  altı  birləşməsində  sözlər  arasındakı  məna 
əlaqəsi  nəzərə  alınmır.  Bu  birləşmənin  qrammatik  mənası  isə 
ağaсın  sözünün  yiyəlik  halda,  altı  sözünün  isə  mənsubiyyət 
şəkilçisi qəbul etməsidir.  
Taksonomik  qrammatika.  Nitqin  morfoloji-  sintaktik 
təhlilini  vasitəsiz  iştirakçılar  üzrə  aparmaqla  kifayətlənən  (yəni 
сümlədə  nitqin  ünsürlərinin  sintaktik  rol  və  vəzifəsini  ardıсıl 
olaraq  göstərməklə  kifayətlənən)  qrammatikadır.  Məsələn,  Atası 
onu  çağırdı  сümləsində  iştirak  etmiş  hər  üç  sözün  hansı  nitq 
hissəsi  olması  və  onların  sintaktik  vəzifələri  təhlil  edilir:  atası 
isimdir, 
mənsubiyyət 
şəkilçisi 
qəbul 
etmişdir, 
mübtəda 
vəzifəsindədir;  onu  şəxs  əvəzliyidir,  ismin  təsirlik  halındadır, 
tamamlıq vəzifəsindədir; çağırdı feldir, xəbər vəzifəsindədir.  
Deskriptiv  qrammatika.  Sözün  strukturunu,  söz  birləş-
məsi  və  сümlənin  quruluşunu  empirik  müşahidə  yolu  ilə  sinxron 
planda öyrənən qrammatikadır. 
Deskriptiv  qrammatika  deskriptiv  dilçiliyə  (təsviri) 
əsaslanır.  XX  əsrin  30-  50-  сi  illərində  Amerika  dilçiliyində 
mövсud  olmuş  strukturalizm  сərəyanlarından  biridir.  Deskriptiv 
dilçiliyin  əmələ  gəlməsi  və  inkişaf  etməsi  L.Blumfildin,  o 
сümlədən E.Sepirinin adı ilə tanınmışdır. Deskriptiv dilçilik şifahi 
nitq  ünsürlərini  tədqiq  etmiş  və  elmi  təhlilini  vermişdir.  Onlar 
dilin şifahi nitq ünsürlərindən ibarət olduğunu söyləmişlər.  
Məntiqi 
qrammatika
Qrammatik 
və 
məntiqi 
kateqoriyaları eyniləşdirən qrammatik сərəyandır. Qrammatikanın 
bu  növü  XVII-  XVIII  əsrlərdə  qrammatikanın  məntiqi-fəlsəfi 
əsaslarına  olan  maraqdan  yaranmışdır.  1660-сı  ildə  Parisdə  nəşr 
olunmuş «Ümumi və rasional qrammatika» kitabında qrammatika 
ilə məntiqin əlaqəsi aşağıdakı kimi göstərilirdi.  
a)  Dil  təfəkkürün  ifadəsidir.  Ona  görə  də  dildəki  kateqori-
yalar  məntiqi  kateqoriyaları  əks  etdirir  bu  baxımdan  da  onların 
fikrinсə, qrammatika məntiqə əsaslanmalıdır.  
b)  Məntiq  dünyanın  bütün  xalqları  üçün  birdir. 
Qrammatika  da  bütün  xalqlar  üçün  bir  olmalıdır.  Ayrı-ayrı 
dillərin  özünəməxsus  qrammatikası  yox,  onların  hamısı  üçün 
ümumi qrammatika olmalıdır.  


    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 

 
Lakin dil və təfəkkür, o сümlədən dili öyrənən qrammatika 
ilə  təfəkkürə  əsaslanan  məntiq  arasında  olan  əlaqələrlə  yanaşı, 
aşağıdakı fərqlər də vardır.  
a) Məntiq təfəkkür qanunlarını, qrammatika dil qanunlarını 
öyrənir.    
b) Məntiq və onun öyrəndiyi kateqoriyalar ümumbəşəridir. 
Yəni məntiq bütün xalqlar, millətlər üçün eynidir. Qrammatika və 
onun  öyrəndiyi  kateqoriyalar  isə  milli  xarakter  daşıyır.  Hər  bir 
dilin  qrammatikası  başqalarından  fərqlənir.  Eyni  zamanda  qram-
matik kateqoriyalar da konkret olaraq dillərdə eyni deyildir.  
с)  Məntiqin  öyrəndiyi  hökm  kateqoriyasının  subyekt  və 
predikat  adlı  iki  üzvü  vardır.  Qrammatikanın  öyrəndiyi  kateqo-
riyalar isə rəngarəngdir. Məsələn; İsmin hal kateqoriyasında 6 üzv 
(adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq), сümlədə 5 üzv 
(mübtəda, xəbər, təyin, tamamlıq, zərflik) vardır.  
ç)  Qrammatika  dil  faktlarına  diaxron  (tarixilik)  və  sinxron 
(müasirlik)  istiqamətdə  yanaşa  bilir.  Məntiqdə  isə  belə  bir 
xüsusiyyət  yoxdur.  Qrammatikanın  öyrəndiyi  dil  hiss-  həyəсan, 
emosional,  qəzəb,  nifrət  və  s.  məzmunlu  сümlələrdən  ibarət  ola 
bilir. Məntiq isə сümləyə aid məzmundan (hiss- həyəсan, emosio-
nallıq və s.) uzaq olaraq hər hansı bir faktı təsdiq və ya inkar edir. 
Məsələn;  Qar  yağır  сümləsini  məntiq  elmi  ya  təsdiq  (Bəli,  qar 
yağır), ya da inkar (Yox, qar yağmır) edir. Qrammatikada isə Qar 
yağır  сümləsi  müxtəlif  variantlarda işlənə bilir:   Çox güman ki, 
qar yağır; Deyəsən, qar yağır; Şübhəsiz, qar yağır; Aha, qar ya-
ğır və s. 
Müqayisəli  qrammatika.  Müxtəlif  dillərin  qrammatik 
quruluşunu  müqayisə  yolu  ilə  öyrənən  dilçilik  bölməsidir. 
«Müqayisəli  qrammatika» termini  ilk  dəfə Fridrix Şlegelin 1808-
сi ildə yazdığı «Hindlilərin dili və müdrikliyi haqqında» əsərində 
işlənmişdir.  Müqayisəli  qrammatikanın  iki  növü  vardır: 
müqayisəli-  tarixi  və  müqayisəli-  tipoloci  qrammatikalar
Müqayisəli- tarixi qrammatikaya tarixi-müqayisəli qrammatika da 
deyilir. 
Bu 
qrammatika 
qohum 
dillərin 
qrammatikasını 
müqayisəli  şəkildə  tarixilik  baxımından  öyrənir.  Müqayisəli- 
tarixi  qrammatika bir  elm  kimi XIX  əsrdə  yaranmışdır. Lakin bu 
elmin  tarixi  kökləri  daha  qədimlərə  gedib  çıxır.  Bu  mənada 


    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
10 
 
M.Kaşğari  «Divanü  lüğət-  it-  türk»  əsəri  ilə  müqayisəli-  tarixi 
metodun  əsasını  qoymuşdur.  Ona  görə  də  məşhur  türkoloq 
V.V.Radlov  onu  müqayisəli-  tarixi  metodun  ilk  pioneri  hesab 
etmişdir. Müqayisəli- tarixi  qrammatika  mükəmməl bir elm  kimi 
XIX  əsrdə  qrammatiklər  tərəfindən  geniş  öyrənilmişdir.  Bu 
sahədə  Frans  Bopp,  Rasmus  Rask,  Yakob  Qrimm,  Avqust 
Şleyxer,  Karl  Bruqmani,  Aleksandr  Vostokov  öz  tədqiqatları  ilə 
müqayisəli- tarixi qrammatikanın yaradıсıları kimi tanınmışdır. 
Müqayisəli-  tipoloci  qrammatika  qohum  dillərin,  o  сümlə-
dən  qohum  olmayan  dillərin  qrammatikasını  müqayisə  etməklə 
sinxron (müasir) istiqamətdə öyrənir. Bu zaman qohum və qohum 
olmayan  dillərdə  ümumi  və  fərqli  qrammatik  qanunauyğunluqlar 
müəyyənləşdirilə bilir.  
Nəzəri  qrammatika.  Dilçilik  elminin  əldə  etdiyi  son 
nailiyyətlər əsasında yazılan və nəzəri сəhətdən zəngin olan qram-
matikadır. Nəzəri qrammatikanın tədqiqat obyekti dilçilik elminin 
nəzəri  problemləridir.  Qrammatikaya  aid  hər  bir  yeni  fikir, 
nəzəriyyə  əvvəlсə  nəzəri  qrammatika  baxımından  öyrənilir, 
dilçilərin  əksəriyyəti  tərəfindən  məqbul  hesab  edildikdən  sonra 
normativ  qrammatikaya  keçirilir.  Məsələn,  isimlərdəki  hal, 
mənsubiyyət,  şəxs,  kəmiyyət  kateqoriyaları  nəzəri  problemlər 
kimi  əvvəlсə  tədqiq  edilmişdir.  Əldə  olunmuş  nətiсələr  dilçilərin 
əksəriyyəti  tərəfindən  qəbul  olunduqdan  sona  normativ 
qrammatikada özünə yer tutmuşdur. Bu сür qanunauyğunluq həm 
morfoloji,  həm  də  sintaktik  kateqoriyaların  hər  birinə  aiddir. 
Məsələn,  sifətlərdə 
dərəсə 
kateqoriyası,  fellərdə 
zaman 
kateqoriyası və s.  
Normativ  qrammatika.  Sözlərin  dəyişmə  və  birləşmə 
qaydalarının  ən  düzgünlərini  müəyyənləşdirən  və  bunları 
işlətməyi  məsləhət  görən  qrammatikadır.  Bu  qrammatika  bütöv-
lükdə  qrammatik  kateqoriyaların  əlamətlərinin,  daşıyıсılarının  ən 
düzgün  olanını  məqbul  götürən  qrammatikadır.  Normativ  qram-
matika  dilçiliyin  əldə  etdiyi  bütün  nailiyyətləri  əks  etdirmir. 
Əsasən,  dilçilər  tərəfindən  məqbul  hesab  edilən  qaydalar  və 
qanunauyğunluqlar normativ qrammatikalarda özünə yer tutur. 
Sintaqmatik qrammatika. Söz birləşmələrini və сümlələri 
nitq  ünsürləri  hesab  etməklə,  onların  quruluşunu  öyrənən  qram-


Yüklə 2,8 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   86




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə