Microsoft Word muhazire 7 docx
Yüklə 181,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NİSBİLİK NƏZƏRİYYƏSİNİN “PARADOKSLARI”
- Nisbilik nəzəriyyəsinə görə Lorens çevrilmələrinin sadə təzahürü uzunluğun lorens qısalması effektidir.
- Lorens çevrilmələrindən, həmçinin o da alınır ki, hər hansı bir hesablama sisteminə nəzərən saat nisbi hərəkət etdikdə, həmin hesablama sistemində zamanın
- İSTİLİK HAQQINDA TƏSƏVVÜRLƏRİN İNKİŞAFI
- Bekon
3
biz şərhsiz olaraq, mütləq surətdə nisbilik postulatı adlandırdığımız təbiət qanununu qəbul etməliyik”. Riyazi cəhətcə Puankare Eynşteyn nəzəriyyəsinin əsas nəticələrini almaqla yanaşı, Minkovski tərəfindən genişləndirilən nisbilik nəzəriyyəsini daha aydın şəkildə formalaşdırmışdır. Lakin Puankare gözəl riyaziyyatçı olduğu üçün, onun bu nəzəriyyəyə yanaşması da fərqli idi. Bu baxımdan onun nisbilik nəzəriyyəsi haqqındakı mülahizələri, yalnız tarixi maraq nöqteyi-nəzərincə qiymətlidir. Eynşteyn ideyalarına çox yaxınlaşan fiziklərdən biri də Lui de Broyl olmuşdu. Həm Lui de Broyl, həm də bir çox tarixçilər qeyd edirlər ki, nizbilik nəzəriyyəsi Eynşteynə qədər faktiki olaraq hazırlanmışdır və Puankare “əsas addımı atmadığı üçün, nisbilik nəzəriyyəsinin düzgün izahının verilmə şərəfi Eynşteynə nəsib olmuşdur”. Lakin irəli sürülən “ittihamı” fiziklər qəbul etməyərək, bunu belə cavablandırırlar: Puankarenin Eynşteyindən fərqi ondan ibarət idi ki, Puankare nisbilik prinsipini “rahat hipotez” kimi qəbul etmiş, lakin onun dünyavi nəzəriyyə olduğu dərinliyini qavraya bilməmişdi. Bundan başqa, xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi məhz Eynşteyn tərəfindən məntiqi olaraq formalaşmışdır. Alman fiziki Volfqanq Pauli yazırdı:”Yeni nəzəriyyənin əsasları ancaq Eynşteyn tərəfindən məlum sonluğa gətirilmişdir. Eynşteynin elmi işi 1905-ci ildə təqribən Puankare ilə eyni zamanda və bir-birindən xəbərsiz çapa getmişdir. Lakin Eynşteyn bu nəzəriyyənin dərinliyini daha aydın şərh edə bilmişdi”. Çox-çox sonralar, ömrünün ahıl yaşlarında Eynşteyn elmin rolunu qeyd edərək, yazırdı: “Uzun həyatımda mən o həqiqəti dərk etdim ki, bizim bütün elmimiz reallıqla müqayısədə primitiv, inkişaf etməmiş vəziyyətdədir. Lakin buna baxmayaraq, bu bizim malik olduğumuz ən böyük sərvətdir”.
Adi
təsəvvürlər və “sağlam düşüncə” nöqteyi-nəzərincə nisbilik nəzəriyyəsinin təzahürləri bizlərdə “paradoks” yaradır. 1.
edir. Bu paradoksa Eynşteyn özü belə aydınlıq gətirir: “işıq sürətinin sabitlik prinsipi ilə nisbilik prinsipi, yalnız mütləq zaman postulatları saxlanılan hallarda bir-birini inkar edir; zamanın nisbiliyi qəbul edildiyi halda isə, bu prinsiplər bir-birini tamamlayır. Məhz məsələnin bu cür qoyulduğu zaman bu 2 prinsipdən “nisbilik nəzəriyyəsi” adlanan nəzəriyyə yaranır.” 2.
Nisbilik nəzəriyyəsinə görə Lorens çevrilmələrinin sadə təzahürü uzunluğun lorens qısalması effektidir. Bu paradoks da belə izah edilə bilər: bilirik ki, adi halda hərəkət edən cismin köndələn ölçüləri dəyişmir. Lakin bu cisim hesablama sisteminə nəzərən nisbi hərəkət etdikdə onun köndələn ölçüləri və buna uyğun olaraq, onun həcmi eyni qanunla qısalır. Əvvəlcə alimlər belə hesab edirdilər ki, bu qısalma bizim təxəyyülümüzün təzahürüdür. Lakin Eynşteyn bu qısalmanın real olduğunu sübut edərək, göstərir ki, “bu qısalma bir-birinə nəzərən hərəkət edən miqyasların prinsipcə müşahidə olunan qarşılıqlı xassələrində özünü biruzə verir”. 3.
Lorens çevrilmələrindən, həmçinin o da alınır ki, hər hansı bir hesablama sisteminə nəzərən saat nisbi hərəkət etdikdə, həmin hesablama sistemində zamanın 4
amerikalı fiziklər Rossi və Holl təhəfindən aparılan təcrübələrlə sübut olundu. 4.
Sürətlərin toplanmasının relyatvistik teoremi də Lorens çevrilmələrinin təzahürüdür. Bu qeyri-müəyyənliyə isə belə aydınlıq gətirmək olar:, hərəkətin yekunlaşdırıcı sürəti zərrəciklərin sürətlərinin sadə cəbri cəmindən onunla fərqlənir ki, bu halda işıq sürəti sonlu olur. Əgər zərrəciklərin sürəti işıq sürəti ilə müqayisədə çox kiçikdirsə, onda bu halda Qalileyin sürətlərin toplanması qanunu doğru olacaq. Bu o deməkdir ki, qeyri-relyatvistik halda relyatvistik nəzəriyyənin tənlikləri klassik mexanika tənliklərinə çevrilir. Qeyd etmək lazımdır ki, Eynşteyn nisbilik nəzəriyyəsinə aid özünün ilk işində, yəni “Hərəkət edən mühitlərin elektrodinamikası” əsərində, işıq sürətinin yalnız boşluqda – vakuumda sonlu olmasını göstərmişdi, lakin bu sürətdən böyük sürətlərin olmasının qeyri-mümkünlüyü haqqında heç bir fikir yürütməmişdi. Buna aydınlıq, elə Eynşteynin özü tərəfindən - 1907-ci ildə “sürətlərin toplanması teoremi” mövzusu ilə çıxışında gətirilir. Eynşteyn yazırdı: “Bu nəticədən alnır ki, siqnalın ötürülmə mexanizminin mümkünlüyü yalnız təsirin səbəbi qabaqlaması ilə izah edilə bilər. Bunu da biz istəsək də, istəməsək də qəbul etmək məcburiyyətindəyik. Bu nəticə mənim fikrimcə “məntiqi nöqteyi-nəzərincə ziddiyyətli olmasa da, sürətin işıq sürətindən böyüklüyünün qeyri- mümkünlüyünü isbat edir”. Eynşteyn bu fikrini söyləyərkən onu nəzərdə tuturdu ki, yalnız vakuumda işıq sürətindən böyük sürətlərin olması qeyri-mümkündür, lakin əgər hər hansı bir sürət informasiya ötürücüsü kimi təzahüt olunmursa (yəni o informasiyanın ötürülməsi ilə heç cürə bağlı deyilsə), bu halda nisbilik nəzəriyyəsi sürətə məhdudiyyət qoymur. Hal-hazırda bilirik ki, optik tezlik oblastında yerləşən və sındırma əmsalları böyük olan mühitlərdə işıq sürətindən böyük sürətlərə rast gəlmək mümkündür (Vavilov-Şerenkov effekti).
Qədim insanların alov və işıq haqqında təsəvvürlərə malik olma faktı, qədim Şərq yazılarında öz təsdiqini tapır. Belə ki, alovu xüsusi element kimi qəbul edən Platon, alovun müxtəlif növlərə (“alov materiyası”, “işıq materiyası”, “istilik materiyası”) malik olmasını söyləyirdi. 15-ci əsrə kimi istilik haqqında təsəvvürlər bəsit xarakter daşıyırdı. Yalnız 16-17-ci əsrlərdən başlayaraq, istilik hadisələri hərtərəfli öyrənilməyə başlandı. 1620-ci ildə Frensis Bekon “Yeni orqanon” traktatında ilk dəfə olaraq “istilik – materiyanın daxili hissəciklərinin hərəkət halıdır” hipotezini irəli sürür. Bu hipotezlə razılaşan Robert Boyl 1675-ci ildə təcrübi yolla nizamlı hərəkətin qarmaqarışıq istilik
Daniel Bernulli və s. tərəfindən daha da inkişaf etdirilir. Bernulli 1738-ci ildə yazdığı “Hidrodinamika” əsərində qazı,”çoxlu sayda kiçik hissəcikərdən ibarət və müxtəlif istiqamətlərə böyük sürətlə hərəkət edən yığım” kimi təsvir etmiş, istiliyi isə həmin hissəciklərin hərəkətlərinin təzahürü kimi göstərmişdi. Bernulli deyirdi: “hissəciklərin müxtəlif istiqamətlərə daxili hərəkəti artdıqda, istilik də artacaq”. Analoji fikirləri M.V.Lomonosov da irəli sürürdü. Lomonosova görə təbiətdə 2 növ “qeyri-həssas zərrəciklərdən” ibarət materiya vardır: bunlardan biri “elementlər” (yəni müasir anlamda Yüklə 181,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|