Microsoft Word muhazire 7 docx

7 

 

Molekulyar kinetik təsəvvürlərin inkişafi 

 

1848-51-ci illərdə  Coul, Lomonosov kimi, atomların fırlanma hərəkəti vasitəsilə 

Boyl-Mariot qanununu, və  həmçinin elastik mayelər üçün kəşf edilmiş digər qanunların 

izah edilə bilməsini sübut etməyə çalışırdı. Bu təcrübələr nəticəsində o, qaz molekulunun 

sürətini müəyyən edir və görür ki, otaq temperaturunda hidrogen molekulunun sürəti 1800 

m

/san bərabərdir. 1847-ci ildə ingilis fiziki Con Gepart (1790-1868) özünün “Riyazi 

fizika” kitabında qaz zərrəciklərini elastiki şarlar kimi təsvir edir, və bunun əsasında, 

zərrəciklərin toqquşma və irəliləmə hərəkətlərinin kinetik nəzəriyyəsini verir. Bu modelə 

əsasən Gepart, ideal qaz qanunlarını, diffuziya hadisəsini, qazda səsin yayılmasını izah edə 

bilir.  

 Bu 

istiqamətdə  tədqiqatlar aparan bütün alimlərdən fərqli olaraq, alman fiziki 

Rudolf Klauzius (1822 – 1888) hesab edirdi ki, qaz molekulları irəliləmə  hərəkəti ilə 

yanaşı, həm fırlanma, həm də  rəqsi hərəkət icra edirlər və bütün molekullar eyni sürətə 

malikdirlər. 1857-ci ildə o, özünün “Bizm istilik adlandırdığımız hərəkət haqqında” 

mıqaləsini çap etdirir və fizikaya «entropiya» və «molekulların sərbəst yolunun uzunluğu» 

anlayışlarını daxil edir.  

 Molekulyar-kinetik 

nəzəriyyənin sonrakı inkişafı Maksvelin adı ilə başlıdır.  

İngilis fiziki, klassik elektrodinamikanın banisi hesab olunan Ceyms Klerk Maksvelin 

(1831 – 1879) tədqiqatları, əsasən, qazların kinetik nəzəriyyəsinə aid olmuşdur. O, ideal 

qaz molekullarının sürətə görə paylanmasını - müasir fizikada Maksvel paylanması 

adlanan qanunu vermiş, qazların özlülüyünün molekulların sürətindən və  sərbəst yolun 

orta uzunluğundan asılılığını hesablamış, quru havanın özlülük əmsalını  təcrübədə 

ölçmüşdür. Lakin Maksvel nəzəriyyəsi də, bir çox nəzəriyyələr kimi bəzi tədqiqatçılar 

arasında birmənalı qarşılanmır:  əksər fiziklər onun nəzəriyyəsini elmi əsası olmayan 

“yalançı” və “mexanisizm əsaslı” (yəni klassik mexanika əsasında yaradılan) nəzəriyyə 

adlandırırdılar. Lakin məhz Maksvelin elmi işləri yeni fiziki nəzəriyyənin – statistik 

mexanikanın yaranması üçün əsas addım olur.  

 1865-ci 

ildə avstriya alimi Loşmid (1821-1895) qaz molekulları ölçülərini dəqiq 

müəyyən edir. Onun hesablamalarına  əsasən hava molekulunun diametri 12

⋅10

-8

 cm-ə 

bərabərdir. Loşmid həmçinin, 1 cm

3

 həcmdə normal şəraitdə molekulların sayını müəyyən 

edir. Bu ədəd, 1909-cu ildə Jan Perronun təklifi ilə,  Loşmid  ədədi adlandırılır 

(N

i

=2,6867⋅10

19

 cm

-3

).  

 

Termodinamika necə yaranmışdı 

Enerjinin ekvivalentliyi haqqında təbiətin fundamental qanunu (yəni bütün 

hərəkətlərin və qarşılıqlı  təsirlərin bir-birinə çevrilməsi), Rudolf Klauzius tərəfindən 

“istiliyin mexaniki nəzəriyyəsi” adlandırılan yeni nəzəriyyənin təməlini qoydu. Daha sonra 

bu nəzəriyyə Uilyam Tomsonun (lord Kelvinin) ideyası ilə “termodinamika” adlandırıldı. 

Bu terminin “termo” və “dinamika” sözlərindən  əmələ  gəlməsinə baxmayaraq, fizikanın 

bu istiqamətini istiliyin hərəkəti haqqında elm kimi qəbul etmək lazım deyil. 

Termodinamika - istiliyin hərəkəti haqqında (termo) qanunlardan və bu hərəkətlərin 

müxtəlif növ hərəkətlərə çüvrilməsindən (dinamika) bəhs edən elmdir

. Termodinamikada 

bu çevrilmələrin daxili təbiəti öyrənilmir. Bunları, molekulyar-kinetik təsəvvürlər əsasında 

inkişaf edən statistik fizika araşdırır.     

---

8 

 

 

Klassik termodinamika tarazlıq halında olan makroskopik sistemin ümumi 

xassələrini və tarazlığın yaranmasının ümumi qanunauyğunluqlarını araşdırır. 

Termodinamik tarazlıq halı üçün zaman anlayışı vacib hesab olunmur. Burada sistemin 

tarazlıq halının temperaturu daha önəmli sayılır.  İngilis fiziki Ralf Faylerin (1889-1944) 

təklifi ilə, temperaturun mövcud olduğu hal termodinamikanın sıfırıncı qanunu 

adlandırılır.  Termodinamikanın birinci qanunu enerjinin saxlanması  və çevrilməsi 

qanununu  əks etdirir. Bu qanun bir növ mühasib rolunu oynayır, yəni enerji balansının 

saxlanmasına və çevrilməsinə  nəzarət edir. Lakin bu zaman prosesin getmə istiqaməti 

naməlm qalır. Prosesin istiqaməti və növü termodinamikanın ikinci qanununda öz 

əksini tapır. Bu qanun isə sanki müdir rolunu oynayaraq, prosesi istiqamətləndirir. 1906-cı 

ildə alman fiziki Valter Nerns (1864-1941) aşağıdakı teoremi irəli sürür: “kimyəvi cəhətcə 

bircins olan bəkr cismin və ya mayenin entropiyası mütləq sıfır temperaturunda sıfra 

bərabərdir”. Bu teorem isə termodinamikanın üçüncü qanunu kimi tarixə düşür.   

 Termodinamikanın inkişafına öz tövhələrini verən alimlər aşağıdakılardır: 

1.

 

İngilis fiziki, klassik elektrodinamikanın banisi hesab olunan Ceyms Klerk 

Maksvelin termodinamikaya aid mühüm nəticələr almışdır.  

2.

 

Fransız fiziki və mühəndisi Benua Pol Emil Klapeyron (1799 – 1864), Karnonun 

işlərini tədqiq edərək, ilk dəfə termodinamikada qrafik üsuldan istifadə etmişdir. 

3.

 

Termodinamikanın və molekulyar-kinetik nəzəriyyənin banilərindən biri olan alman 

fiziki Rudolf Klauzius (1822 – 1888) termodinamikanın ikinci qanununun tərifini 

vermişdir.

      

 

4.

 

İngilis fiziki Uilyam Tomson (1824 – 1907) termodinamikanın banilərindən biridir. 

Onun apardığı elmi tədqiqat işləri, əsasən, istilik nəzəriyyəsinin problemlərinə həsr 

olunmuşdur. Tomson termodinamikanın ikinci qanununun riyazi ifadəsini vermiş, 

«enerjinin səpilməsi» anlayışını fizikaya gətirmişdir. Bundan başqa, o, Kainatın 

«istilik ölümü» hipotezini söyləmişdir. 

Kainatın «istilik ölümü»

 

Çoxlu sayda zərrəciklərdən ibarət sistemlərdə istilik hadisələrini öyrənən 

termodinamikanı, ölçüləri molekul tərtibində olan sistemlərə tədbiq etmək mümkün deyil. 

Bu, termodinamikanın tədbiqinin aşağı  sərhəddini müəyyən edir. Yəqin ki, 

termodinamokanın kosmik ölçülü sistemlərə, xüsusilə  də Kainata tədbiqində müəyyən 

məhdudiyyətlər mövcuddur. Məhz bu konsepsiyaya əsasən Kelvin və Klazius “Kainatın 

istilik ölümü” konsepsiyasını vermişlər. 

Termodinamika qanunlarını Kainata tədbiq etməyə  cəhd göstərən Klazius, bu 

konsepsiyanı sadə şəkildə belə şərh etmişdi: ”Dünyanın enerjisi sabit qalır, entropiya isə 

maksimuma çatmağa cəhd edir”. Bu deyilənlərin izahını  aşağıdakı kimi vermək olar: 

kainat nə axtsa termodinamik tarazlıq halına gələcək və  nəticədə bütün proseslər 

“dayanacaq”, yəni digər prosesin yaranması üçün səbəb olmayacaq. Bu isə “istilik ölümü” 

deməkdir. 

Bu konsepsiyanı  qəbul etməyən Bolsman “fluktuasiya hipotezini” irəli sürmüşdür. 

O hesab edirdi ki, ixtiyari tarazlıq sistemlərində fluktuasiyalar mövcuddur və bütövlükdə 

Kainatın termodinamik tarazlıq halında olmasına baxmaaraq, bizim (canlıların) 

yaşadığımız hissə Kainatın çoxlu sayda fluktuasiyalarının baş verdiyi hissələrindən biridir. 

Hər bir fluktuasiya müəyyən vaxtdan sonra itir və öz yerini digər fluktuasiyaya verir. Ona 

---