1
M Ü H A Z İ R Ə – 2
FİZİKA
ΧΙ-ΧVІІІ ƏSRLƏRDƏ,
VƏ YA MEXANİKANIN İNKİŞAF DÖVRÜ
ΧΙ-ΧVІІІ əsrlərdə fizika elminin inkişafını əsasən aşağıdakı mərhələlərə ayırmaq
olar:
•
Avropa feodal elminin inkişaf dövrü (XІ- XV əsrlər); bu dövrü bir çox tarixçilər
mexankanın formalaşmasına təkan verən dövr kimi də qiymətləndirirlər.
•
Fizika XV əsrin sonu və XVІІ əsrin əvvəllərində. Bu dövr isə mexaniknın inkişaf
dövrü adlandırılır.
Orta əsrlərdə (VІІ- XІ əsrlər) şərq dövlətləri həm iqtisadi, həm də mədəni inkişafa
görə Avropanı çox geridə qoymuşdu. Əgər məsələn, Biruni Ptolomeyin əlyazmalarını
tərcümə edirdisə, Yerin radiusunu hesablayırdısa və bununla kainatın heliosentrik sistmi
haqqında öz fikirlərini söyləyirdisə, Avropada Yer kürəsi haqqında bəsit fikirlər hökm
sürməkdə davam edirdi.
XІ əsrdən başlayaraq şərqlə əlaqələrin genişlənməsi Avropa ölkələrində inqilabi və
mədəni inkişafa təkan verdi. Əvvəlcə italiyada, sonra Paris və İngiltərədə ilk universitetlər
meydana gəlməyə başladı. Orta əsr Avropa universitetinin bizim dövrün
universitetlərindən kəskin fərqlənməsinə baxmayaraq, o dövrdə mövcud olan magistr,
doktor elmi dərəcələri, professor və dosent adları, mühazirələrin elmin öyrənilməsində
əsas vasitə olması bizim dövrdə də öz aktuallığını itirməmişdir. Bu universitetlərdə dərslər
əsasən, latın dilində aparılırdı. XVІІІ əsrə kimi latın dili beynəlxalq elmi dil olmuş,
Kopernik, Nyuton və Lomonosov öz kəşflərını o dillə dünyaya çatdırmışlar. İndiyə kimi
avropa ölkələrində bütün diplomlar latın dilində yazılır, professor heyəti böyük mötəbər
məclislərə orta əsr doktorlarına məxsus mantiya və papaqla gəlirlər.
Orta əsrlərdən bizim dövrə kimi öz aktuallığını itirməyən bir çox cihazlar kimi,
kompas da əvəzolunmaz bir texniki vasitə olaraq qalmışdır. ІІ əsrə məxsus və bizim
dövrlərə qədər çatmış yazılardan məlum olur ki, kompasın vətəni qədim Çin olmuşdur.
Artıq ІІ əsrdə maqnitləşmiş iynənin istiqaməti göstərə bilməsi faktı Çinlilərə məlum idi.
XІІ əsrdən başlayaraq, ərəb dənizçiləri öz səyahətlərində kompasdan geniş şəkildə istifadə
etmişlər. Kolumb da kompasdan istifadə etməklə məşhur səyahətini həyata keçirmiş və
Amerika materikini kəşf etmişdir.
Orta
əsr Avropasında elmin inkişafına təkan verən ilk mütəfəkkir alim Rocer Bekon
(1214 – 1294) olmuşdur. O, feodal ideologiyasına və siyasətinə qarşı çıxış etdiyi üçün,
Oksforddan kənar edilmiş, həbsxanaya salınmış və 1288-ci ildə – ahıl yaşlarında
həbsxanadan çıxmışdır.
Bekon öz dünyagörüşünə görə qeyri-ardıcıl materialist idi. Quru əzbərçiliyi və nüfuz
sahiblərinə kor-koranə pərəstişi pisləyən Bekon təbiəti təcrübə yolu ilə öyrənməyə,
müstəqil tədqiqatlar aparmağa, elmləri yeniləşdirməyə çağıraraq eksperimentə və
riyaziyyata əsaslanan idrak metodunu müdafiə edirdi. Bekona görə, elmlərin məqsədi
insanın təbiət üzərində hökmranlığını artırmaqdır. O, elmlərin yaranmasında riyaziyyatın
böyük əhəmiyyətini vurğulamış, bir sıra kəşflərin və ixtiraların olacağını (telefon, uçuş
aparatları və s.) irəlicədən söyləmişdir.
2
Bekonun müasiri polşalı Vitello təqribən 1230-cu ildə anadan olmuş, optikaya aid
«Prespektiv» kitabını XІІІ əsrin 70-ci illərində yazmışdır. O, həmçinin, göy qurşağını
tədqiq etmiş və onun şüaların ayrı-ayrı su damcılarında sınmasının nəticəsi olduğunu
söyləmişdir.
İşıq şüalarının yağış damcılarında sınaraq göy qurşağı əmələ gətirməsinin düzgün
izahını isə Ditrix (Teodorix) Freyburqski vermişdir.
Tarixə nəzər saldıqda aydın olur ki, XІІІ əsrdə göy qurşağı bir çox tədqiqatçıları
özünə cəlb etdiyi üçün, onun öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatlar nəticəsində
əsrin sonlarında indi də öz aktuallığını itinməyən eynəklər yaranmışdır.
Qeyd etdiyimiz kimi, bu dövrdə mexanikanın ilk rüşeymləri yaranmağa başlamışdır.
“Mexanika” sözü yunanca tərcümədə “maşınların yaranma bacarığı”mənasını verir.
Qədim Yunanıstanda mexanika dedikdə sadə mexanizmlər (blok, vint, və s.) başa
düşülürdü. Vaxt keçdikcə “mexanika” termininin mənası da dəyişdi.
Hal-hazırda mexanika materiyanın sadə hərəkət formasını – mexaniki hərəkəti
öyrənən elm kimi qəbul edilir. Bildiyimiz kimi, mexaniki hərəkət cismin digər cisimlərə
nəzərən yerdıyişməsinə deyilir.
Müasir mexanika özü 3 bölmədən ibarətdir: kinematikadan, dinamikadan və
statikadan.
Kinematikanın əsası 1736-cı ildə Eyler tərəfindən qoyulmuşdur; “kinematika”
terminini elmə 1834-cü ildə Amper gətirmişdi. Bildiyiniz kimi, kinematikada cismin
hərəkəti, fiziki hadisənin mahiyyətinə varmadan, riyazi formullarla verilir.
Dinamikanın əsasını Nyutonun 3 qanunu təşkil edir. Bu termini elmə 1690-cı ildə
həm riyaziyyatçı, həm də fizik kimi dövründə ad qazanmış Vilhelm Leybnis tərəfindən
gətirilmişdir. Dinamikada isə mexaniki hərəkət qarşılıqlı təsirlər nəzərə alınaraq öyrənilir.
Statika yunanca tərcümədə “dayanan” mənasını verir və bu bölmənin əsası qədim
dövrlərdə Arximed tərəfindən qoyulmuşdur.
Onu da yadınıza salmaq lazımdır ki, müasir mexanika klassik və relyatvistik
olmaqla 2 böyük qrupa bölünür. Klassik mexanika Nyuton qanunları əsasında öyrənilir.
Relyatvistik mexanika isə klassik mexanikanın ümumiləşmiş forması olub, nisbilik
nəzəriyyəsi əsasında öyrənilir.
Çoxlu sayda zərrəciklərdən ibarət sistetlər üçün isə digər istiqamət - statistik
mexanika yaradılmışdır.
Bildiyimiz kimi, mexanika bir elm kimi sadə müşahidələr, faktların toplanması və
sonra bunlar əsasında qanunauyğunluqların formalaşması nəticəsində inkişaf etmişdir.
Mexanikanın inkişafına təkan verən ilk filosof Aristotel olmuşdur. Aristotelin fikrincə
fizika mexaniki hərəkət olub, təbii və məcburi olmaqla 2 növdən ibarətdir: “Təbii” – səma
cisimlərinin tərpənməz, şar formalı Yer ətrafında dairəvi hərəkətinə deyilir. Digər bütün
hərəkətlər isə, Aristotelin fikrincə, məcburi olub, digər cisimlərin təsiri nəticəsinaə baş
verir.
Mexanikanın inkişafına təkan verən ən böyük faktor planetlərin hərəkət
qanunlarının kəşfi ilə bağlıdır. Hətta qədim Yunanıstanda və Vavilonda müəyyən
edilmişdir ki, o dövr üçün məlum 7 göy cismi – Ay, Merkuri, Venera, Günəş, Mars,
Yupiter və Saturn digər göy cisimlərinə nəzərən yerdəyişmə edirlər və onların vəziyyəti
heç zaman dəyişmir.
3
Dünyanın geosentrik sistemi haqqında təlimlərin meydana gəlməsi ilk qlobal
partlayışa səbəb oldu. Bu sistemin əsası yunan filosofu Amansimandr tərəfindən b.e.ə. 6-cı
əsrdə qoyulmuş, Aristotel tərəfindən isə təkmilləşdirilmişdir. Lakin dünyanın geosentrik
sistemini tarixçilər bir çox hallarda Ptolomey sistemi də adlandırırlar. Ptolomey sisteminin
əsasını aşağıdakı 4 postulat təşkil edir:
1.
Yer kainatın mərkəzindədir;
2.
Yer tərpənməzdir;
3.
Bütün göy cisimləri Yerb ətrafında hərəkət edir;
4.
Bütün göy cisimlərinin hərəkəti sabit sürətlə çevrə boyunca baş verir.
FİZİKA XV ƏSRİN SONU VƏ XVІІ ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ
(Kopernik, Bruno, Kepler, Qaliley, Bekon, Dekart, Torriçelli, Boyl, Mariotta,
Heriko, Hüygens, Nyuton və s.)
Heliosentrik sistem haqqında təlimlər
Mexanikanın inkişafına təkan verən amillər içərisində heliosentrik sistem
nəzəriyyəsi ön planda durur. Heliosentrik sistem nəzəriyyəsinin banisi astronom Nikolay
Kopernik hesab olunur. O, 1475-ci ilin fevral ayının 19-da Polşanın Visla çayı ətrafında
yerləşən Torun şəhərində tacir ailəsində anadan olmuşdur. O, kiçik yaşlarında ikən (1483-
cü ildə) atasını itirmiş; dayısının himayəsində böyümüş və öz dövrü üçün gözəl təhsil
almışdır.
Kopernik qədim astronomiyanı dərindən mənimsəmiş, Ptolomey sistemini antik
astronomiyanın görkəmli müvəffəqiyyəti kimi qeyd etmiş, lakin onun səhv olduğunu
söyləmişdir. O, heliosentrik sistem haqqında öz nəzəriyyəsinin əsaslarını əlyazma şəklində
1530-cu ildə «Kiçik səhvlər» əsərində vermişdir.
Kopernikin bu əsəri çox böyük fəlsəfi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, o, qədim
dövrün mütəfəkkirləri tərəfindən dünyanın mərkəzi hesab olunan Yeri planet elan etmiş,
dünyanın vəhdət təşkil etdiyini, «göyün» və «Yerin» eyni qanuna tabe olduğunu
söyləmişdir. Kilsə xadimləri Kopernikin fikirlərinin inqilabi xarakterini yalnız çox-çox
sonralar, Q.Qalileyin tədqiqatlarından sonra başa düşmüşlər. İnkvizisiyanın dekreti ilə
1616-ci ildə əsərə qadağa qoyulmuş və bu qadağa təqribən 200 il qüvvədə qalmışdır.
Kopermik
təlimi aşağıdakılardan ibarətdir:
1.
Orbitlər və göy cisimləri ümumi mərkəzə malik deyillər;
2.
Yerin mərkəzi kainatın mərkəzi deyil. Yerin mərkəzi kütlələrin mərkəzidir və Ayın
orbitləridir;
3.
Bütün planetlər mərkəzi Günəş olan opbitlər boyunca hərəkət edirlər. Buna görə də
dünyanın mərkəzi Günəşdir;
4.
Yer və Günəş arasındakı məsafə Yer ilə tərpənməz ulduzlar arasındakı məsafə ilə
müqayisədə çox kiçikdir; və s.
Fizikanın inkişafında Kopernik dövrü dirçəliş dövrü kimi tanınır və bu dövrdən
başlayaraq fizika tam bir elm şəklində formalaşmağa başlayır.
4
Kopernikin heliosentrik sistem haqqında təsəvvürləri elm qarşısında həll edilməsi
zəruri olan bir sıra problemlər qoymuşdur. Bunlardan ən vacibi o idi ki, astronomiya elmi
planetlərin hərəkətini yenidən öyrənməli və Kopernik nəzəriyyəsinin doğruluğunu yeni
faktlarla sübut etməli idi. O dövrdə təcrübi və riyazi vasitələrin çox da qənaətbəxşt
olmadığı səbəbindən bu məsələnin həlli qeyri-mümkün sayılırdı və kök salmış ənənələrin
əksinə çıxış etmək üçün möhkəm təbliğat işinin aparılması zəruri idi.
O dövrün tarixini tədqiq edən alimlər Kopernik sisteminin elmdə lazımi mövqe
tutması üçün özlərini qurban vermiş bir çox görkəmli elm xadimlərinin adlarını xüsusilə
qeyd edirlər. Bunlardan biri italyan filosofu, şairi, katolisizmin, sxolastika və dini
cəhalətin barışmaz düşməni Cordano Bruno olmuşdur.
Cordano Bruno. İlk təhsilini əmisinin pansionunda almış, 16 yaşında kilsəyə
Cordano adı ilə rahib kimi daxil olmuş və bu adla da tarixə düşmüş Filip 1548-ci ildə
İtaliyanın Nola şəhərində anadan olmuşdur.
Elmi ədəbiyyata böyük maraq göstərən, yunan və ərəb elm və fəlsəfəsini yaxından
öyrənən cavan rahib, iyirmi dörd yaşında Kopernikin kitabı ilə tanış olur. Dövrünün
rahiblərindən öz zəkası və ağlı ilə fərqlənən Bruno haqqında Romaya xəbər göndərilir və
o, təqiblərə məruz qaldığı üçün əvvəlcə Henuya, oradan Venetsiyaya, sonra Milana,
Turinə gedir və nəhayət İtaliyanı tərk edərək Jenevrəyə qaçır. Jenevrədə protestant
fəlsəfəsinin əksinə çıxış etdikdən sonra Bruno həbs edilir. Bruno həbsxanadan çıxdıqdan
sonra isə İsveçrəni tərk etmək məcburiyyətində qalır.
Bir çox yerlərdə yaşadıqdan sonra o, nəhayət Tuluza gəlir və Tuluz universitetində
professor kimi fəaliyyətə başlayır. Bruno öz mühazirələrində Aristotelin təlimini kəskin
tənqid etdiyi üçün o, professor heyəti arasında qalmaqala səbəb olur və iki ildən sonra
oradan da qaçaraq Parisə gedir. Parisdə qısa bir zaman ərzində alim kimi şöhrət qazanan
Brunonun keşməkeşli həyatı bununla bitmir. Parisdən Oksforda, Oksforddan Londona,
Londondan yenidən Parisə və Parisdən Almaniyaya gedən Bruno, 1591-ci ildə həbsxanaya
salınır və 1600-cü il fevral ayının 17-də Romanın Gül meydanında diri-diri tonqalda
yandırılır.
Atomistikanın tərəfdarlarından biri olan Brunonun fikrincə, materiya bütün şeylərin
substansiyasıdır. O, dünyanın heliosentrik sistemi nəzəriyyəsini daha da inkişaf etdirərək
söyləmişdir ki, «Günəş sistemindən kənarda saysız-hesabsız planetlər yerləşir, Yer isə
hüdudsuz aləmdə zərrəcik olduğundan kainatın mərkəzi ola bilməz». Günəşi kainatın
mütləq mərkəzi olduğunu hesab edən Kopernikdən fərqli olaraq, Bruno “Günəş yalnız
Günəş sisteminin mərkəzidir” fikrini söyləmişdir.
Bruno kimi Kepler də, heliosentrik sistem haqqında təsəvvürlərinə görə öz
dövrünün digər qurbanı olmuşdur.
Kepler. Brunonun bir şəhərdən digər şəhərə, bir ölkədən digər ölkəyə qaçdığı bir
vaxtda avstriya əsgərinin altı yaşlı cılız, çəlimsiz oğlu məktəbə gedir və heç kəsin ağlına
belə gəlmir ki, valideynləri tərəfindən atılmış bu oğlan gələcəkdə öz elmi nailiyyətləri ilə
dünyanı lərzəyə salacaq. Bu dahi alim, planetlərin hərəkət qanunauyğunluqlarını kəşf
etdikdər sonra öz adını ölməzliyə qovuşdurmuş İohan Kepler idi.
Kepler 1571-ci il dekabrın 27-də anadan olmuş və valideynləri ayrıldıqdan sonra
babasının himayəsində böyümüş və Tübinhen akademiyasında ali təhsil almışdır. O
5
dövrdə Tübinhendə dərs deyən dahi pedaqoq Mestlin Keplerdə astronomiya və riyaziyyata
böyük maraq oyadaraq onu Kopernikin kitabı ilə tanış edir.
1593-cü ildə Kepler akademiyanı əla qiymətlərlə bitirir və riyaziyyat, fəlsəfə
müəllimi kimi fəaliyyətə başlayır. Lakin məvacibin çox aşağı olması onu müəllimliklə
yanaşı təqvim, ulduz cədvəli (nücum falı) tutmağa vadar edir.
Bütün bunlarla yanaşı Kepler elmi fəaliyyətlə də məşğul olmağa imkan tapır. Kepler
belə güman edir ki, astronomlara məlum olan altı planet arasındakı məsafələr, və
həmçinin, onların Günəşdən olan məsafələri sadə ədədi münasibətlərlə verilə bilər
1
.
Bu
hesablamaları aparan zaman mən planetlər arasındakı məsafələri və onların
fırlanma periodlarını dəqiq öyrənmiş və əzbərləmişdim» deyən Kepler, nəticələrini 1596-
ci ildə çap etdirdiyi «Kosmoqrafik sirr» əsərində ətraflı şərh etmişdir. O, bu əsərini
dövrünün dahi astronomlarından biri olan Danimarkalı Tixo Braqeyə (1546-1601) və
İtaliyalı Qalileyə göndərir. Kopernik sistemini qəbul etməyən Braqe, Kepler ideyasını başa
düşmür. Lakin onda hesaba olan marağı yüksək qiymətləndirərək, birgə işləmək üçün, onu
Praqaya dəvət edir. Qaliley isə Tixo Braqedən fərqli olaraq, Keplerin əməyini yüksək
qiymətləndirir. Uzun illər məktub vasitəsilə elmi nailiyyətləri ilə bölüşən bu iki dahi alim,
bir-birindən güc toplayaraq, öz ideyaları yolunda yorulmadan mübarizə aparmışlar.
Kepler həm də Mars orbitini təyin etmək üçün hesablamalar aparır. Əvvəlcə o,
Kopernik kimi bu orbitin dairəvi olduğunu hesab edir. Düzgun hesablamalar apardıqdan
sonra Kepler başa düşür ki, Mars orbiti ellips formasındadır; Günəş həmin orbitin
mərkəzində yerləşir; Mars bu ellips boyunca bərabər sürətlə hərəkət etmir – Günəşə yaxın
məsafələrdə tez, ondan uzaqda isə ləng fırlanır. O, bu nəticələrini 1609-cu ildə Praqada
nəşr etdirdiyi «Yeni » kitabında verir.
Keplerin bu kəşfi də ona maddi cəhətdən xeyir gətirmir. 1610-cu ildə aclıqdan onun
həyat yoldaşı və oğlu ölür, Keplep isə iki uşaqla tək qalır. Təqribən həmin dövrdə Qaliley
tərəfindən Yupiterin dörd peyki tapılır. Bu kəşf üzərində çox düşünən Kepler, digər
planetlərin də peyklərinin olduğu fikrinə gəlir. O, Marsın iki, Saturnun altı və ya səkkiz
peykinin ola bilməsi ehtimalını irəli sürür. Dahi alim və astronom Keplerin uzaqgörənliyi
nəticəsində söylədiyi bu fikirlər yalnız sonralar edilən kəşflər nəticəsində sübut
olunmuşdur.
Çətin həyat şəraitinə baxmayaraq, 1619-cu ildə dahi alim «Dünyanın harmoniyası»
əsərini yazır. Bu əsərdə o, planetlərin hərəkətinin üçüncü qanununu verir, və bununla da,
elmi fəaliyyətinin ilk günlərində qarşısına qoyduğu bütün məqsədlərinə çatmış olur.
Ömrünün sonunda onun həyatı daha da pisləşir. Aclıq və pulsuzluq onu əldən salır.
1630-cu ildə iş axtarmağa gedən alim soyuqlayır və noyabrın 15-də vəfat edir.
Gəlin Kepler qanunlarının riyazi ifadəsini, həm də mahiyyətini yadımıza salaq:
1
Müxtəlif kombinasiyaları nəzərdən keçirən Kepler, planetlərin Günəşdən olan məsafələrinin
həndəsi qurma ilə tapıla biləcəyinə əmin idi: o, əvvəlcə Günəş sferasına yaxın olan Merkuri
sferası ətrafında düzgün səkkiz guşəli fiqur çəikr; sonra onun ətrafında Veneranın sferasını,
veneranın sferasından sonra isə iyirmi guşəli digər fiqur çəkir; bu fiqurdan sonra Kepler, Yer
sferasını və onun ətrafında on iki guşəli yeni fiqur çəkir. Bunlardan sonra Mars sferasını və ondan
sonra tetraedr çəkir. Tetraedr ətrafında Yupiterin sferasını verir və onun ətrafında isə altı guşəli
fiqurdan sonra Saturnun sferasını çəkir.
6
Kepler özünün birinci qanununda bildirir ki, bütün planetlər ellips boyunca hərəkət
edir və Günəş ellipsin fokuslarından birində yerləşir. Onun fikrincə planetlərin orbitləri
bir-birinin içərisinə girmiş ellipslər toplusundan ibarətdir. Keplerə qədər bu fikir heç bir
alimin ağlına gəlməmişdir. Bu səbəbdən də onun bu qanununu qiymətləndirmək çox
çətindir.
Keplerin ikinci qanununun da əhəmiyyəti birincidən az deyil. Bu qanun planetlərin
Günəş ətrafında hərəkət sürətlərinin dəyişdiyini göstərir. Elliptik orbit planeti Günəşdən nə
qədər çox uzaqlaşdırsa, hərəkət sürəti bir o qədər azalır, Günəçə yaxınlaşdıqca isə, əksinə,
sürət də artır.
Keplerin üçüncü qanunu isə, planetlərin orbitlərini bir-biri ilə müqayisə etməyə
kömək edir. Bu qanunda deyilir ki, planet Günəşdən nə qədər uzaq yerləşsə, onun orbit
boyu tam dövrü uzun çəkir və həmin planetin “ili” də buna uyğun olaraq, daha uzun olur.
Məhz bu 3 qanun Nyuton tərəfindən mexanika qanunlarının kəşfinə yol açmışdır.
+
Focus
Sun
++
Focus
Sun
Keplerin
birinci
qanunu
(ellipslər
qanunu):
«Günəş
sisteminin
hər
bir
planeti,
fokuslarının
birində
Günəş
yerləşən ellips boyunca hərəkət
edir:
a
c
e
=
Burada c –ellipsin mərkəzi ilə fokusu arasındakı məsafə, a –böyük yarımox,
e – isə ellipsin ekssentrisiteti adlanır.
Sun
A
A
A
Sun
A
A
A
Keplerin
ikinci
qanunu
(sahələr qanunu): Hər bir
planet Günəşin mərkəzindən
keçən, Günəş
və planeti
birləşdirən bərabər radius-
vektora malik müstəvi ilə
hərəkət edir.
Keplerin üçüncü qanunu: Günəş ətrafında hərəkət edən planetlərin
periodlarının kvadratları nisbəti, onların yarımoxlarının kubları nisbətinə
bərabərdir:
3
2
3
1
2
2
2
1
a
a
T
T
=
7
Mühazirə 2-yə aid imtahan sualları
1.
Mexanika nədir?
2.
Mexanikanın inkişafına təkan verən kəşflər
3.
Mexanikanın inkişafında Aristotel və Arximedin nailiyyətləri
4.
Kinematikanın, dinamikanın və statikanın yaradıcıları
5.
Orta əsr Avropasında elmin inkişafı
6.
Rocer Bekon orta əsr Avropasında elmin inkişafına təkan verən ilk mütəfəkkir alim kimi
7.
Heliosentrik sistem haqqında təlimlər
8.
Kopernik heliosentrik sistem təliminin banisi kimi
9.
Cordano Brunonun elmi dünya görüşü
10.
Keplerin planetlərin hərəkət qanunauyğunluqlarını kəşf edən dahi alim kimi tarixdə rolu
11.
Kepler qanunları və onların Nyuton mexanikasının yaranmasında rolu
Dostları ilə paylaş: |