Microsoft Word mulki huquq doc

 

76 

4. Əşya və öhdəlik mülki hüquq münasibətləri  

Səlahiyyətli şəxsin — subyektiv mülki hüquq daşıyıcısının mənafe və maraqlarını təmin etmək üsulu 

kimi əlamətə və meyara görə mülki hüquq münasibətləri iki növə bölünür: 

●

 əşya hüquq münasibətləri;  

●

 öhdəlik hüquq münasibətləri. 

Əş

ya hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxsin mənafeyi əşya ilə bilavasitə qarşılıqlı təsir və əlaqədə ol-

maq yolu ilə həmin əşyanın fayda verməsi hesabına təmin edilir. Bu hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəx-

sin ehtiyacı onun öz şəxsi-xüsusi (fərdi) hərəkətləri vasitəsilə ödənilir. Burada səlahiyyətli şəxs borclu şəx-

sin hərəkəti olmadan öz subyektiv hüquqlarını həyata keçirir. Borclu şəxsin (səlahiyyətli şəxsi əhatə edən bütün 

şə

xslərin) özərinə isə bu hüquqların həyata keçirilməsinə mane olan hər hansı hərəkətdən çəkinmək kimi passiv 

tipli vəzifə qoyulmuşdur. Bu passiv vəzifəyə əməl etmək səlahiyyətli şəxsin mənafeyinin təmin olunmasına də-

lalət edir.  

Əş

ya hüquq münasibətləri səlahiyyətli şəxsin əşyaya olan münasibətinin, onun əşya özərində sahibliyinin və 

yiyəliyinin hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirmə formasıdır. Bu münasibətlər əşya özərində səlahiyyətli şəxsin hüqu-

qu  ilə  bağlıdır.  Məsələn,  yaşayış  evi  əşyadır.  Onun  fayda  vermək  xüsusiyyəti  vardır.  Belə  ki,  yaşayış  evinin 

ə

sas təyinatı insanın yaşamasını təmin etməkdir. Yaşayış evinin mülkiyyətçisi (səlahiyyətli şəxs) öz ehtiyac və 

tələbatını  ödəmək  üçün  yaşayış  evindən  istifadə  edir,  orada  yaşayır.  Beləliklə,  mülkiyyətçinin  yaşayış  evinə 

olan mülkiyyət hüququ ilə bağlı olaraq əşya hüquq münasibəti əmələ gəlir. Bu hüquq münasibəti mülkiyyətçi-

nin öz hərəkətləri ilə həyata keçirilir. Amma bir şərtlə ki, mülkiyyətçini əhatə edən şəxslər ona mane olmasın-

lar. Həmin şəxslər öz passiv vəzifəsini icra etsələr, mülkiyyətçinin mənafeyi təmin olunacaqdır.  

Əş

ya  hüquq  münasibətlərində  səlahiyyət  şəxs  (subyektiv  hüququn  daşıyıcısı),  əgər  əşya  qanunsuz  olaraq 

başqa  şəxsin  sahibliyinə  keçərsə,  onun  əşya  hüququ  ləğv  edilmir,  əksinə  saxlanılır,  müvcud  olmaqda  davam 

edir. Məsələn, əşya öz mülkiyyətçisinin iradəsindən asılı olmayaraq oüurlanır. Mülkiyyətçinin bu cür halda əş-

ya hüququ saxlanılır.  

Əş

ya hüquq münasibətləri müxtəlifdir. Bu münasibətlər özü iki yerə ayrılır:  

●

 mülkiyyət hüquq münasibətləri; 

●

 məhdud əşya hüquq münasibətləri.  

Mülkiyyət hüquq münasibətləri dedikdə, konkret mülkiyyətçinin özünə məxsus əmlaka (istehsal vasitələri-

nə və istehlak predmetlərinə) sahiblik, əmlakdan istifadə və onun özərində sərəncam vermək hüququnu rəsmi-

ləşdirən  hüquqi  forma  başa  düşülür.  Bu  münasibətlər  əşya  hüquq  münasibətlərinin  başlıca  və  əsas  növüdür. 

Onun məzmunu məhdud əşya hüquq münasibətlərinin məzmunundan son dərəcə və olduqca genişdir.  

Məhdud əşya hüquq münasibətləri odur ki, bu cür hüquq münasibətləri mülkiyyətçi olmayan şəxsin başqa 

şə

xsin (mülkiyyətçinin) əmlakından öz mənafeyi üçün istifadə etməsi özrə münasibətləri hüquqi cəhətdən rəs-

miləşdirmə formasıdır. Bu hüquq münasibətlərinə aiddir: 

●

 girov hüquq münasibətləri; 

●

 ipoteka hüquq münasibətləri; 

●

 servitut hüquq münasibətləri; 

●

 superfitsi (tikiliyə vərəsəlik) hüquq münasibətləri;  

●

 uzufrukt hüquq münasibətləri. 

Girov  hüquq  münasibətləri  ikili  təbiətə  malikdir.  Onlar  həm  məhdud  əşya  hüquq  münasibətləri,  həm  də 

öhdəlik hüquq münasibətləri (öhdəlik) kimi çıxış edir. Girov (əşya) hüquq münasibətləri odur ki, bu münasi-

bətlər  girov  qoyanın  daşınar  əşyası  barəsində  girov  saxlayanın  məhdud  əşya  hüququnu  rəsmiləşdirir.  Girov 

(öhdəlik) hüquq münasibətləri borclunun girov saxlayan qarşısında pul və ya başqa öhdəliyinin icrasının tə-

min edilməsi özrə münasibətlərin hüquqi rəsmiləşdirmə formasıdır. 

Ipoteka hüquq münasibətləri girov hüquq münasibətlərinə son dərəcə  yaxındır. Bu münasibətlər də ikili 

təbiətə malikdir. Onlar həm də bir sıra fərqli cəhətlərə malikdir Girov hüquq münasibətlərinin obyekti yalnız 

daşınar əşyalardan ibarətdir. Ipoteka hüquq münasibətlərinin obyektini isə daşınmaz əşyalar, habelə rəsmi re-

yestrdə qeydə alınmalı olan daşınar əşyalar (məsələn, mülki hava gəmisi və s.) təşkil edir.  

Servitut hüquq münasibətləri servitut münasibətlərinin hüquqi rəsmiləşdirmə formasıdır. Servitut münasibə-

tinə misal olaraq qonşuya məxsus torpaq sahəsindən o biri qonşunun icazə əsasında piyada və avtomobillə keçmə-

si özrə münasibəti göstərmək olar. Torpaq sahəsinin mülkiyyətçisi servitut verən, həmin sahədən keçid üçün isti-

fadə edən qonşu isə servitut alan şəxsdir. Onlar arasında münasibətlər servitut verilməsinə dair müqavilə ilə rəs-

miləşdirilir. 

Superfitsi hüquq münasibətləri torpaq sahəsində mülkiyyətçinin razılıüı əsasında tikili ucaldan şəxsin hə-

min tikilidən istifadə etməsi özrə münasibətləri hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirir. Məsələn, böyük torpaq sahəsinə 

---

 

77 

malik olan kənd sakini şəhərdən gəlmiş vətəndaşa həmin torpaq sahəsində yaşayış evi (tikili) tikməyə icazə ve-

rir. Vətəndaş həmin evdən istifadə etmək, evi özgəninkiləşdirmək (satmaq, dəyişdirmək, bağışlamaq və s.) və 

onu vərəsəlik özrə vermək hüququna malikdir. Amma vətəndaş həmin evə mülkiyyət hüququ əldə etmir. Super-

fitsi müddəti (həmin müddət tərəflərin razılıüı ilə müəyyən edilir, amma 99 ildən çox ola bilməz) bitdikdə, ya-

ş

ayış evi torpaq sahəsinin mülkiyyətçisinə keçir. Bax, bu münasibətlər superfitsi müqaviləsi ilə rəsmiləşdirilir. 

Superfitsi hüquq münasibətləri tikiliyə vərəsəlik hüquq münasibətləri də adlanır (MM-in 250-ci maddəsi).  

Uzufrukt hüquq münasibətləri mülkiyyətçinin razılıüı ilə başqa şəxsin (uzufruktuarın) onun əşyasından is-

tifadə  etməsi  və  fayda  götürməsi  özrə  münasibətlərin  hüquqi  formasıdır.  Məsələn,  kəndli  (fermer)  təsərrüfatı 

başçısı torpaq sahəsini sahibkara uzufrukta verir. Sahibkar həmin sahədən istifadə edərək, oradan tikinti materi-

alları — qum, daş, gil, çınqıl və s. çıxarır. Mülki hüquq normaları ilə tənzimlənən bu cür münasibətlər uzufrukt 

hüquq münasibəti kimi hüquqi forma alır.  

Öhdəlik hüquq münasibətləri o münasibətlərdir ki, burada səlahiyyətli şəxsin mənafeyi borclu şəxsin mü-

ə

yyən hərəkətlər etməsi hesabına təmin edilir. Borclu şəxsin hərəkətlər etməsi əmlak verilməsində, pul ödənil-

məsində, iş görülməsində, xidmətlər göstərilməsində ifadə olunur. Bu cür hüquq münasibətlərinə müqavilədən 

ə

mələ gələn hüquq münasibətlərini misal göstərmək olar. Məsələn, götürək alqı-satqı müqaviləsindən əmələ gə-

lən öhdəlik hüquq münasibətini. Burada alıcı alqı-satqı müqaviləsində nəzərdə tutulan pul məbləüini ödəməklə 

satıcının (səlahiyyətli şəxsin) mənafeyini təmin edir. Podrat müqaviləsindən əmələ gələn hüquq münasibətində 

podratçı (borclu şəxs) tikdiyi yaşayış evini sifarişçiyə (səlahiyyətli şəxsə) verməklə onun ehtiyacını ödəyir. De-

məli, öhdəlik hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxsin maraqları borclu şəxsin fəal, müsbət hərəkətləri ilə tə-

min edilir.  

Bəs mülki hüquq münasibətlərinin əşya və öhdəlik hüquq münasibətləri adlı iki yerə ayrılmasının nə kimi 

praktiki əhəmiyyəti vardır? Bu bölgünün praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, əşya hüquq münasibətləri əş-

ya-hüquqi iddiaların vasitəsi və köməyi ilə müdafiə edilir. Söhbət vindikasiya, neqator və s. kimi iddialardan 

gedir. Həmin iddialar bilavasitə əşyaya yönəlir. Məsələn, vətəndaş öz qonşusunun əşyasını oüurlayır. Beləliklə, 

həmin əşya vətəndaşın qanunsuz sahibliyində olur. Əşyanın mülkiyyətçisi olan qonşu vindikasiya iddiası verə-

rək, onu vətəndaşın qanunsuz sahibliyindən geri tələb edir.  

Öhdəlik  hüquq  münasibətlərində  isə  səlahiyyətli  şəxsin  hüquqları  öhdəlik-hüquqi  iddiaların  vasitəsilə 

müdafiə olunur. Söhbət, hər şeydən əvvəl, zərərin əvəzinin ödənilməsi barədə iddiadan gedir. Məsələn, şəhər 

sakini öz mənzilini tələbəyə kirayəyə verir və bununla kirayə hüquq münasibəti yaranır. Kirayəçi tələbənin təq-

siri özündən mənzilin bir hissəsi yanır. Kirayəyə verən ona vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi barədə kira-

yəçi tələbəyə qarşı iddia verir. Tələbə həm bərpa üçün təmirə çəkilən xərcləri ödəyir (buna real zərər deyilir), 

həm də mənzilin təmiri müddəti üçün kirayə haqqını verir (buna əldən çıxmış fayda deyilir).  

Bəzən də elə olur ki, əşya hüquq münasibətlərində səlahiyyətli şəxsin hüququnu əşya-hüquqi iddianın kömə-

yi ilə müdafiə etmək mümkün olmur. Məsələn, yuxarıdakı misalda öz qonşusunun əşyasını oüurlayan vətəndaş-

da həmin əşya müəyyən edilmir (məsələn, o, əşyanı naməlum şəxsə satır və s.). Belə halda qonşu (səlahiyyətli 

şə

xs)  öz  pozulmuş  hüququnu  zərərin  əvəzinin  ödənilməsi  kimi  öhdəlik-hüquqi  iddianın  vasitəsi  ilə  müdafiə 

edir.  

Əş

ya və öhdəlik hüquq münasibətləri konsepsiyası XIX əsrin axırlarında-XX əsrin əvvəllərində alman sivi-

listika doktrinasında əsaslandırılmışdır. Bu konsepsiyanı bir çox fransız və inqilabaqədərki rus hüquqşünasları 

da dəstəkləmişlər. Həmin konsepsiyaya  görə, əşya hüquq münasibətləri insanın əşyaya olan münasibəti olub, 

onun əşya özərində sahibliyini hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirir. Bu münasibətlərdə yalnız təkcə səlahiyyətli şəxs 

(əşya hüququnun daşıyıcısı) məlumdur. Öhdəlik hüquq münasibətləri ilə, heç olmazsa, iki subyekt arasında ya-

ranan münasibətlərdir.  

Əş

ya və öhdəlik hüquq münasibətləri konsepsiyasına qarşı öhdəlik hüquq münasibətləri konsepsiyası qoyul-

du. Bu konsepsiyaya görə, hüquq münasibətləri yalnız insanlar arasında yaranan münasibətlərdir. Hüquq ancaq 

bu və ya digər şəxs arasında müvcud ola bilər. Bütün hüquq münasibətləri öhdəlik hüquq münasibətləri ilə əha-

tə olunur. 

Öz mənbəyini Roma hüququndan götürən əşya və öhdəlik hüquq münasibətləri konsepsiyasını kontinental 

ölkələrin qanunvericiliyi nəzərə almışdır. Pandekt modeli özərində qurulan mülki məcəllələrdə (məsələn, Alma-

niya Mülki Qanunnaməsində, RF-in Mülki Məcəlləsində və s.) bu konsepsiya mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ins-

titusiya sisteminə əsaslanan mülki məcəllələrdə isə (məsələn, Fransa Mülki Məcəlləsində və s.) həmin konsep-

siyaya bir o qədər də xüsusi diqqət yetirilmir. Burada o, özünü aydın şəkildə büruzə vermir.  

Əş

ya və öhdəlik hüquq münasibətləri konsepsiyasını Azərbaycan Respublikasının yeni MM-i nəzərə almış-

dır. Bu məcəllədə əşya və öhdəlik münasibətlərini tənzimləyən çoxsaylı mülki hüquq normaları ifadə olunmuş-

dur.  

---