edə bilərdi; təbii ki, Məkkə surələrində insanın vəzifələri və məsuliyyəti haqqında
təlim Allahın hər şeyə qadir olması haqqında təlimdən daha çox yer alır.
Müsəlman icmasının yarandığı (formalaşdığı), Məhəmmədin yeni din təbliğatından
öz hərbi gücü ilə dinsizləri (kafirləri) və başqa dinlərdən onları dəhşətə gətirən bir
teokratik (dini) dövlətin başçısına çevrildiyi Mədinə dövründə isə bütünlüklə başqa
bir mənzərənin şahidi oluruq. ndi slam süst bir dindən döyüşkən bir dinə çevrilir.
Məhəmmədin Mədinəyə gəlişindən (622-ci il) onun ölümünədək (632-ci il) keçən
on il [bu] dinc din və sosial həyat islahatçısının təlimini bütün dünyaya müharibə
elan etmiş bir dinə çevrilmək üçün yetərli oldu»
slamın dini şüura verdiyi ən böyük töhfə onun təkallahlılığı (tövhidi) dəqiq
və qeyd-şərtsiz elan (ifadə) etməsindən ibarətdir: «Allah – Özündən başqa tanrı
(məbud) olmayan, [daima] diri və var (mövcud) olandır…» (2:255;). nsanlar bu
Allahı əvvəllər də tanıyırdılar, ancaq çoxlu tanrılardan biri kimi. ndi onlara elan
(bəyan) edilirdi ki, bu tək tanrının adıdır, ümumiyyətlə, başqa tanrılar yoxdur.
Kim başqa tanrılara inanır, düzgün yoldan sapmışdır və ona buna görə cəza
veriləcək. Bütün dünyanı – göyləri, yeri, ulduzları, dağları, bitkiləri, insanı Allah
yaratmışdır. Dünyada hər şey Allahın istəyi (iradəsi) ilə baş verir. Odur ki, Quran
xristianlığın sanı ilahiləşdirməsini qəbul etmir. sa slamda bir insan kimi qəbul
olunur və ona həqiqi (haqq) peyğəmbər kimi ehtiram göstərilir. Bu zaman hətta
ona başqa peyğəmbərlərə verildiyindən daha yüksək yer (status) verilir. O –
Məsihdir, günahsız, məsum həyat keçirmişdir və mütləq yenidən Qiyamətdən
qabaq bəşəriyyətin xilası üçün dönəcəkdir. stənilən başqa din kimi, slam dini də
öyrədir ki, hər bir insan öz mənəvi həyatına görə özü cavabdehdir: «Hər kəs bir
günah qazanarsa, mütləq o günahı özünün zərərinə qazanmış olur»
(4(qadınlar):111); «Doğru yolu tutan özünə savab, doğru yoldan azan isə özünə
günah qazanır.» (10 (Yunus):108). nsanın ölümündən sonrakı taleyi onun öz
həyatını necə yaşamasından asılı olacaq. Deməli, onun ruhu cənnətə də düşə bilər,
cəhənnəmə də, cənnətdə çoxlu bol sulu dərin çaylar, şirəli (dadlı) meyvə-tərəvəz
var, cəhənnəm isə bunun əksinə olaraq, ərinmiş metalla, qaynayan maye (su) ilə
dolu, hər şeyi məhv edən alovlu od olan bir yer kimi təsvir edilir. nsan öz həyatı
üçün məsuliyyət daşıyır: Allah insanı azad yaratmışdır. Beləliklə, dini inanc hər bir
insanın azad seçimindən irəli gəlməlidir, o özü bilər: Allaha inanmaq lazımdır,
yoxsa yox. Quranda deyilir: «Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur»
(2(inək):256). Ancaq bu azadlıq o demək deyil ki, hər kəs istədiyini edə bilər.
slama görə tolerantlıq müxtəlif inanclı insanlar arasında bir körpüdür. Allah
belə buyurur: "Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından yaratdıq. Sonra bir-
birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq..." ("Hucurat" surəsi,
13). nsanların bir-birini tanıması, qarşılıqlı münasibətlərinin formalaşmasının
ə
sası tolerantlıqdan keçir. slam dinində tolerantlıq dinin əsas ünsürü kimi qəbul
edilir. slamın birinci əsas mənbəyi olan Quranda Uca Allah belə buyurur: "Sizin
dininiz sizə, mənim dinim mənə aiddir" ("Kafirun" surəsi, 6). Quran tolerant olmaq
üçün ədalətli olmağımızı əmr edir: "Söz söylədiyiniz zaman qohumunuz olsa belə,
ə
dalətli olun..." ("Ənam" surəsi, 152).
Allahın "De: " stər inanın, istərsə də inanmayın..." (" sra" surəsi, 107). "De:
"Haqq Rəbbinizdəndir. Kim istəyir inansın, kim də istəyir inanmasın..." ("Kəhf"
surəsi, 29) sözləri slamın dini etiqad azadlığına verdiyi dəyəri göstərir. Quran
"Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur" ("Bəqərə" surəsi, 256) ayəsi ilə inanmaq
azadlığının prinsipini formalaşdırıb.
slamı insanlara çatdıran Hz.Muhəmməd (s) peyğəmbər bütün
müsəlmanlara, xüsusilə idarəçilərə belə buyurub: "Kim müsəlman olmayan
ə
halidən birinə zülm edərsə, onların haqqını qiyamət günü mən müdafiə
edəcəyəm", "Kim bir zimmiyə zülm edər, yaxud ona daşımaqdan aciz olduğu bir
yük yükləyərsə, onun haqqını azaldar və ya istəyi olmadan bir şeyini alarsa, mən
həmin adamın düşməniyəm"."Bir müsəlmana, yaxud zimmiyə qəsdən zərər verən
şə
xs lənətlənib". Hz.Muhəmməd başqa bir hədisində də bunları bildirib: "Allah
qiyamət günündə insanlara əziyyət edənlərə əziyyət edəcəkdir". Budur
Hz.Muhəmmədin tolerantlığı.
Ortodoksal slamın bütün ictimai şüur sahəsində inhisarını aradan qaldırmaq
istəyində və slamın mötədil (yumşaq) rasionalist tənqidçiləri olan Mötəzililər
(banisi Vasil ibn Əta idi VIII əsrdə yaranmışdı) deyirdilər: «Qurana hər cür
ehtiram göstərib onu mədh etmək axmaqlıq əlamətidir». Elə onlar da insan
azadlığının məhdud olmadığı prinsipini irəli sürmüşlər: «Xeyrin və şərin
yaradıcısı insan özüdür, bunun Allaha dəxli yoxdur».
Möcüzə deyə bir şey
yoxdur.Mötəzili
kəlamının
ə
n
böyük
xidmətlərindən
biri
müsəlman
apologetikasının (dinin məntiqi dəlillərlə müdafiə edilməsi) yaradılmasıdır.Onlar
xristian, yəhudi, Zərdüşt və başqa dinlərin nümayəndələri ilə polemikalar aparmış,
slamın əsas müddəalarını düçüncə dəlilləri ilə müdafiə etmişdilər.Mötəzililik ağlı
dinə qarşı qoyurdu, o özünün elmlərə və yunan fəlsəfəsinə tərəfdar olması (meyl
etməsi) ilə tanınmışdı. Bu təlim dini ehkamların müzakirəsini mümkün sayır, bəzi
Quran müddəalarının əksinə çıxış edirdi; Allahın atributlarının (sifətlərinin)
çoxluğunu rədd edir, «Allah vardır (mövcuddur)» etirafı ilə kifayətlənirdi. Bu təlim
mahiyyətcə dini azadfikirlilik idi, özü də Azərbaycanda geniş yayılmışdı.
slamın hakim mövqe tutduğu bu dövrlərdə Azərbaycan ərazisində xristianlıq və
musəvilik kimi dünya dinləri də paralel olaraq mövcud idi və bu dinlərin
daşıyıcıları öz inanclarını sərbəst həyata keçirə bilirdilər.
Dostları ilə paylaş: |