Microsoft Word Munasib?tl?rin balaslasd?r?lmas? I cild doc
Yüklə 4,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 Müdriklik və xeyirxahlıq, bu keyfiyyətlərdən irəli gələn səbr və dözüm, maddi aləmin düşkünü olmayan, həqiqi həyatı mənəviyyatda axtaran, iti əqli və təkmil zəkası ilə fərqlənən, bu nöqteyi-nəzərdən yetişmiş bir insan kimi o, daima mövhumat və cəhalətə zidd olan həqiqət uğrunda çalışmışdır. Sokrat qədim yunan sofistləri 1 ilə mübarizə içərisində daima həqiqətə yaxınlaşmağa çalışmışdır. Belə hesab edilir ki, sofistlər həqiqətə inanmırdılar, onlar iqrar edirdilər ki, hər kəs hər şeyi özünə görə anlayır. Ədalət carçısı Sokrat isə yalnız həqiqətə inanır, böyük ehtirasla onun kəşfinə çalışır və təsdiq edirdi ki, ümumi həqiqətlərsiz dünyada nə cəmiyyət, nə qanun, nə də düzlük ola bilməz. Sokratın mənəvi ülviliyi məhz onun həqiqəti ömrünün sonuna qədər axtarmasında idi. 2
Ümumiyyətlə, qeyd etmək olar ki, yüksək (geniş) düşüncəli insanlar öz varlıqlarını sosial-mədəni və mənəvi (moral-etik-estetik) duyğular hissiyatında görürlər. İnsanlar ümumilikdə düşüncə məxluqlarıdır və təbiətlə təmaslarını düçüncəli təsirlərdə qururlar. İnsan düşüncələri onları sosial- fəlsəfi varlıqlar kimi sübut edir və maddi-mənəvi həyata qarşı mövqedə ölçü və hədlər prinsipini müəyyən etməyə vadar edir. Düşüncələrsiz insan həyatının məqsədli və
təyinatlı, istiqamətli, bu baxımdan da mənalı olması mümkün deyildir. Məhz düşüncə (düşüncə obyektlərə təsirlərin inikasından formalaşır) sayəsində insanlar ədaləti və ədalətsizliyi, xeyir və şəri, yaxşını və pisi, ümumilikdə isə müsbət və mənfini ayırd edə bilir. Düşüncə qabiliyyəti məhz həyatın məğzini təşkil edir. Bu nöqteyi-nəzərdən yeni dövr Avropa fəlsəfəsinin əsasını qoyanlardan biri olmuş fransız alimi Rene Dekartın (1596-
13 1650) belə bir məşhur deyimi də var: “mən düşünürəm, deməli, mən mövcudam”. (“Cogi to ergo sum”). 1 Düşüncə və mövcudluq anlayışlarının qarşılıqlı bağlılığında düşüncənin əsas obyekti, predmeti kimi mövcudluq, varlıq və onun mahiyyətini götürmək olar. Yüksək düşüncəli şəxslər (müdriklər-yüksək əxlaqa, dərin biliklərə, zəngin zövqlərə malik olan şəxslər, yüksək intellekt sahibləri. İntellekt-ağıl, idrak, zehin; zehnin müəyyən hədlərdə inkişaf səviyyəsi deməkdir) daha çox həyatın mənəvi-əxlaq tələblərinə reaksiya verirlər. Çalışırlar ki, ideal cəmiyyətlər 2 üçün özlərini səfərbər etsinlər. Onlar bu istiqamətdə daima ideya axtarışında olurlar. Tarixən böyük filosoflar insanın təkmilləşmiş ağlına, idrakına üstünlük vermişlər, onların təbiətlə və bir-biriləri ilə olan təmaslarında ağlın gücünü və (rasional qaydada, elmi-nəzəri biliklərə əsasən) təbiət nemətlərindən ağıl vasitəsilə istifadəni əsas prinsip olaraq götürmüşlər və əsaslarını axtarmağa, tədqiq etməyə çalışımışlar. Bu baxımdan idrak məsələsi obyekt olaraq tədqiqat predmetinə çevrilmişdir. Onlar eyni zamanda mənəviyyatın tərkib elementləri olan saflıq xüsusiyyətlərini və yüksək əxlaq məsələlərini əllərində rəhbər tutmuşlar. Məsələn, XIII əsrdə yaşamış böyük türk filosofu Mövlanə Cəlaləddin Rumi (əsl adı Muhəmməd Cəlaləddin) idrakın əhəmiyyəti, eyni zamanda mənəviyyat, mənəvi kamillik barədə belə dəyərli fikirlər bildirmişdir: “Yaşıllıqlardan, çiçəklərdən meydana gələn bağça fani, lakin ağıldan meydana gələn gül bağçası daima yaşıl və gözəldir”, “Kamil insan bəşəriyyət pərdəsi ilə örtülmüş bir günəşdir”, “Sən bizim surətimizə deyil, əxlaqımıza bax”, “İnsan libası kirlənərsə, az su ilə təmizlənər.
14 Lakin içimizdə elə kirlər vardır ki, onları Allahın lütf və mərhəmətindən başqa heç bir şey təmizləyə bilməz”, “İnsan ədəbdən ibarətdir”, “Ədalət nədir?-Ağacları sulamaq. Zülm nədir?-Tikana su vermək.” və s. 1 Buradan görünür ki, Ruminin baxışlarında həyatın dəyərləri, ədalət və gözəllik, digər mənəvi və estetik duyğular və bunların ideal məzmunu idrakdan asılıdır. Digər tərəfdən, müasir Türkiyənın banisi Mustafa Kamal Atatürk hər bir şeyin inkişafını ağıl, məntiq, zəka ilə hərəkət etməkdə görürdü. Bu baxımdan o qeyd edirdi: “Ağıl, məntiq,
zəka ilə
hərəkət etmək
bizim parlaq
özünəməxsusluğumuzdur. Bütün həyatımızı rövnəqləndirən hadisələr bu gerçəyin aydın dəlilidir”, “Ağıl və məntiqin həll edə bilməyəcəyi məsələ yoxdur”, “Bütün irəliləyişlər insan fikrinin əsəridir”, “Hər şeyin qaynağı insan zəkasıdır”, “İnsanların həyatına, fəaliyyətinə hakim olan qüvvə-yaratmaq və kəşf etmək qabiliyyətidir”, “Hər işin əsas hədəfinə qısa və kəsdirmə yolu ilə çatmaq arzu olunur. Lakin bununla yanaşı, yolun aydın, məntiqi və xüsusən elmi olması şərtdir”, “Dünyada hər şey üçün, mənəviyyat üçün, həyat üçün, müvəfəqqiyyət üçün ən doğru yol göstərən elmdir, texnikadır” 2
maddi cəhətdən deyil, mənəvi cəhətdən yüksək olanlara doğru yönəlməsi insan ruhu üçün vacib olan məziyətlərdəndir”. 3
fikirlərində Atatürk də idrak və onun yüksək formasını istedad və qabiliyyətə xidmət etməkdə, həmçinin mənəviyyatın zənginliyini təmin etməkdə görürdü. Seçim amilində maddiyyata nisbətən mənəviyyata üstünlük verirdi. Hər bir şəxs cəmiyyətdə maddi və mənəvi vasitələrlə yüklənir, aləmlərlə əhatə olunur. İnsanların maddi və mənəvi dünyaları arasında tarazlığın olması və
maddiyyatın
1 Muxtar Cəfərov. Eşq pərvanəsi. Mövlanə Cəlaləddin Rumi. (II nəşr). Bakı, “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi-2009. 264. səh. 178-254. 2 Utkan Qocatürk. Atatürk.-Bakı:Elm, 1991.-212 s. Tərcümə və qeydlər Dünyamalı Vəliyevindir. Kitabda Atatürkün ölməz sözləri bölməsi. səh.130. 3 Həmin kitab, səh.182. Yüklə 4,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|