21
meydana gətirir. Zaman axarı, trayektoriyası ölçülərlə müəyyən
olunur və bərabər əsaslarla ədədi saylara (saniyə, dəqiqə, saat,
gün, sutka, ay, rüblüklər, illər, əsrlər, minlilliklər və s.) və
kəmiyyətlərə (3 saat, 4 il, 2 əsr və s.) bölünür. Təfəkkürdə
zamanın ölçülməsində mövcud olan saat prinsipi axarın
bərabər bölünməsini zəruri edir. Saatın mövcudluğu isə təbiət
hadisələrinin (gündüz və gecənin yaranması) mövcudluğuna
uyğunlaşmanı və həyatı fəaliyyətin bu təbiət hadisələrinə
müvafiq şəkildə bölgülər üzrə uyğunlaşdırılması prinsipini
zəruri edir. Zaman axarında, trayektoriyasında meydana gələn
bütün fərqli şərait və şərtlər, təzahürdə mövcud olan hallar
zamanın bərabər bölgüsünə uyğunlaşdırılır. Zaman bərabərliyi
həm də keçmişlə indiki və gələcək vəziyyətlər arasında
uyğunluq, tarazlıq prinsipinə müvafiq qaydada əlaqələrin,
vahidliyin olmasını üzə çıxarır. Hər bir zaman anı digər anla
uyğunluq təşkil edir. Zamanın trayektoriyasında tarazlıq
meydana gəlir. Keçmiş zaman indiki və gələcəklə tarazlı
trayektorik bağlılıq yaradır. Zaman axarında uyğun şərtlər,
uyğun məqamlar yaranır və bu da gündəlik vərdişləri meydana
gətirir. Zaman axarı özü anlar cəmindən yaranan bərabər
bölgülü trayektorik koordinatlardan ibarətdir. Bərabər bölgünü
isə ali şüur varlıqları olan insanlar özlərinin təbiətlə
əlaqələrində, bu baxımdan əşyalara, vasitələrə təsirlərində,
eləcə də mənəvi aləmdə iştiraklarında mövcudluqla əlaqələn-
dirilən və mövcudluğa xidmət etmədə tarazlı, uyğun, harmonik
vəziyyətləri yaratmaq üçün tətbiq edirlər. Zaman təfəkkürdə
bölünür, fəaliyyət isə zaman kəsiyində, bərabər bölgülü zaman
trayektoriyasında fərqli və oxşar vəziyyətlər alır, əldə edilən
vasitələr də oxşar, eyni və ya da fərqli tərkibə malik olur və bu
baxımdan da müvafiq forma və məzmunu özündə əks etdirir.
Zaman axarı bərabər bölgülü olsa da, trayektoriyada bölgüləri
əks etdirən koordinatlar arasında görülən işlər həm oxşar,
uyğun, eyni, həm də fərqli xüsusiyyətlərə malik olur. Fərqli
xüsusiyyətlərdən, eynilik və oxşarlıq, uyğunluq anlarının
22
vəhdətindən, birləşməsindən tarazlı vəziyyətlər, eləcə də
müvafiq anlarda qeyri-tarazlı vəziyyətlər meydana gəlir.
Balanslaşdırılma proses olaraq öz tərkibi baxımından
analoqluq (bənzərlik, oxşarlıq), harmoniyalıq (ahənglik),
uyğunluq vəziyyətləri cəmindən ibarətdir və məzmunda bu
kimi hallarla yanaşı, disharmoniya, analoqun olmaması
vəziyyətləri də mövcud olur. Bu baxımdan balanslı
vəziyyətlərə alınan nəticə forması nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq
lazımdır, tərkib isə çoxlu sayda eyniyyət və müxtəliflik
cəmindən təşkil edilir.
Cəmiyyət özü alt (baza, təməl) və üst qatlardan ibarət
olduğundan fundamental balanslaşdırmanı baza qatların
formalaşmasında və bunun üst qatlarda (xidmət sahələrinin
təbəqələrində) balanslaşdırmanı yaratmasında axtarmaq daha
məqsədəuyğun olar. Münasibətlər sahəsində balanslaşdırmanın
mahiyyətini formalaşdıran elementlər daha çox baza qatlarda
formalaşır. Məsələn, iqtisadiyyat sahələrinin balanslaş-
dırılması, regionların, dünya ölkələrinin tarazlı iqtisadiyyatı
onlar arasında ümumi tarazlı münasibətlərin yaranması üçün
əlverişli vəziyyətləri üzə çıxarır. Eləcə də cəmiyyətin üst
sahələri arasında mütləq və nisbi bərabərliyin təmin edilməsi
iqtisadi strukturlarda balanslı hərəkətlərdən və vasitələrin
balanslı dövriyyəsindən asılı olur. Balanslı dövriyyə üst qatda
mövcud olan vasitələrin fundamental şəkildə balanslı
hərəkətlərinin yaranmasını şərtləndirir. Bu baxımdan mahiyyəti
kökün, təməlin özündəki balans vəziyyətində axtarmaq daha
məqsədəuyğun hesab edilməlidir. Cəmiyyətlərdə hər bir təbəqə
istiqamətini özündə əks etdirən balans vəziyyətləri trayekto-
riyaları mövcuddur. Bu balans vəziyyətləri trayektoriyaları bir-
birinə əsaslı surətdə təkan verməklə, hərəkətverici qüvvələrə
çevrilir.
Hörmətli oxucular, sizlərə təqdim olunan bu mövzuda
cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini, birliklərini formalaşdıran
insanlar arasında, sosial və siyasi mənada şəxslər arasında
23
(dövlət daxilində ictimai və siyasi münasibətlər), eləcə də
dövlətlər arasında (beynəlxalq arenada) münasibətlərin
balanslaşdırılmasının (tarazlaşdırılmasının) elmi-nəzəri əsasları
məntiqi dərrakə ilə izah edilməyə çalışılır. Balanslaşdırma
sözünün (anlayışının) mahiyyətini dərk etmək üçün müxtəlif
elmi yanaşmalardan istifadə edilir. Xüsusilə obyektə bir
struktur nöqteyi-nəzərdən yanaşılır. Təfəkkürdə bütövün tam
və tərkib hissələr baxımından dərk edilməsinə üstünlük verilir.
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir tədqiqat mövzusu
müəyyən edilib mövzu istiqamətində araşdırmalar həyata
keçirilərkən, müəyyən mexanizmləri özündə əks etdirən
strukturlaşdırma, sistemləşdirmə, ümumiləşdirmə və xüsusiləş-
dirmə (aydınlaşdırma, elementlərin xüsusiyyətlərini aşkar
etmə, onların zaman, məkan və şəraitə uyğun olaraq tək,
ümumi və xüsusi halda fəaliyyət xüsusiyyətlərini müəyyən
etmək, qarşılıqlı əlaqələrdə çevrilmələri və bu baxımdan forma
və məzmun dəyişikliklərinə məruz qalmaları, səbəb və
nəticələrə çevrilmələri xüsusiyyətlərini kompleks şəkildə təhlil
etmə və s.) metodlarından istifadə edilməlidir. Məlumdur ki,
hər bir elmin obyekti və predmeti mövcud olur ki, bunlar da
elmin (mövzunun) müəyyən xətlər üzrə tədqiqatını zəruri edir.
Elmi araşdırma zamanı obyektə daha çox struktur (sistem)
yaratmaq və yaxud da strukturu (burada ümumini, vahidi)
tərkib hissələrə ayırmaq nöqteyi-nəzərindən yanaşılır. Hər bir
elementin təkdə və cəmdəki xassələrini araşdırmağa çalışılır.
Struktur
yaradılarkən
strukturun
tərkibinə
aid
edilən
elementlərin ayrı-ayrı xassələri və ümumilikdə kompleks
şəkildə mövcudluq və fəaliyyət xassələri müəyyən edilir.
Elementin tək fəaliyyəti-xüsusilik, elementin qarşılıqlı şəkildə
fəaliyyəti-universallıq və vəhdət şəklində xüsusilik halı
müəyyən edilir. Hər bir elm predmetinə, eləcə də obyektinə
münasibətdə strukturtlaşmanı tələb edir ki, bu da kompleks
tədqiqatı üzə çıxarır. Elm təfəkkürün təhlilə cəlb olunması
anında vahidliyi, bütövlüyü, birləşməni, eləcə də vahidin tərkib
Dostları ilə paylaş: |